Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Krakowie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 24 marca 2023 r.

Sąd Apelacyjny w Krakowie – I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSA Kamil Grzesik

Sędziowie: SSA Józef Wąsik

SSA Wojciech Żukowski

po rozpoznaniu w dniu 24 marca 2023 r. w Krakowie na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa Syndyka masy upadłości J. R. prowadzącego działalność gospodarczą pod nazwą (...)w upadłości z siedzibą w K. - R. K.

przeciwko P. W.

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną

na skutek apelacji pozwanej P. W.

od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie

z dnia 25 stycznia 2022 r. sygn. akt I C 488/20

I.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że nadaje mu następującą treść:

„1. uznaje za bezskuteczną w stosunku do masy upadłości J. R., w zakresie udziału ½ części, umowę darowizny z dnia 2 września 2015 roku Rep. (...) numer (...) zawartą przed notariuszem K. H. w Kancelarii Notarialnej w K., na mocy której J. R. i A. R. darowali na rzecz pozwanej P. R. (obecnie P. W.), nieruchomość położoną w K. przy ulicy (...), zabudowaną domem jednorodzinnym, dla której Sąd Rejonowy dla K. w K., IV Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr (...);

2. w pozostałej części powództwo oddala;

3. nakazuje ściągnąć od pozwanej na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Krakowie kwotę 20.000 zł (dwudziestu tysięcy złotych) tytułem części opłaty sądowej od pozwu, od uiszczenia której strona powodowa była zwolniona.”;

II. zasądza od powoda na rzecz pozwanej kwotę 20 000 zł (dwadzieścia tysięcy złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

I ACa 595/22

UZASADNIENIE

Wyroku z dnia 24 marca 2023 r.

Wyrokiem z dnia 25 stycznia 2022 r. Sąd Okręgowy w Krakowie uznał za bezskuteczną w stosunku do masy upadłości J. R. umowę darowizny z dnia 2 września 2015 roku Rep. (...) numer (...) zawartą przed notariuszem K. H. w Kancelarii Notarialnej w K., na mocy której J. R. i A. R. darowali na rzecz pozwanej P. R., nieruchomość położoną w K. przy ulicy (...), zabudowaną domem jednorodzinnym, dla której Sąd Rejonowy dla K.w K., IV Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr (...) oraz nakazał ściągnąć od pozwanej na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Krakowie kwotę 40.000 zł (czterdzieści tysięcy złotych) tytułem opłaty sądowej od pozwu, od uiszczenia której strona powodowa była zwolniona.

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

Ojciec pozwanej J. R., prowadząc działalność gospodarczą pod firmą (...), posiadał zaległości podatkowe na rzecz Skarbu Państwa. Zaległości podatkowe zostały wykazane wskutek kontroli Naczelnika (...) Urzędu Celno-Skarbowego w K. prowadzonej na podstawie upoważnienia do przeprowadzenia kontroli celno-skarbowej nr (...)z dnia 9 lipca 2018 r.

Naczelnik Urzędu Skarbowego K. prowadził następnie postępowanie w celu wyegzekwowania należności pieniężnych wobec J. R. na podstawie własnych tytułów wykonawczych. Wysokość zaległości podatkowych J. R. na ten dzień wynosiła: a) należność główna 655 856,33 zł; b) odsetki na dzień 3 grudnia 2019 r. 262 412,57 zł – co łącznie daje sumę 918 268,90 zł.

J. i A. R. byli na prawach wspólności ustawowej majątkowej małżeńskiej współwłaścicielami nieruchomości objętej księgą wieczystą nr (...), położonej w K., przy ul. (...), utworzonej z działki nr (...) obszaru 0,0355 ha, zabudowanej domem jednorodzinnym oraz garażem dwustanowiskowym. Własność nieruchomości nabyli na podstawie umowy sprzedaży warunkowej, objętej aktem notarialnym Rep.(...)z dnia 22 maja 1980 r. oraz umowy przenoszącej własność, objętej aktem notarialnym Rep. (...) z dnia 1 lipca 1980 r.

W dniu 2 września 2015 r. J. R. i A. R. zawarli z pozwaną P. R. umowę darowizny, objętą aktem notarialnym sporządzonym w K. przez notariusz K. H., Rep. (...). Na podstawie umowy J. i A. R. darowali córce P. R. omawianą nieruchomość, z jednoczesnym ustanowieniem na rzecz darczyńców przez pozwaną dożywotniego, bezpłatnego prawa użytkowania przedmiotowej nieruchomości, polegającego na prawie korzystania z całej tej nieruchomości, w tym z całego garażu oraz zamieszkiwania w całym przedmiotowym budynku. Wartość darowizny określono na kwotę 800 000 zł, zaś wartość darowizn ze strony A. R. oraz J. R. z osobna określono na 400 000 zł każda.

A. R. zmarła w dniu (...) r.

W trakcie toczącego się postępowania przed Sądem Rejonowym dla K. w K., VIII Wydział Gospodarczy ds. upadłościowych i restrukturyzacyjnych, sygn. akt (...)został sporządzony spis inwentarza masy upadłości J. R. wraz z oszacowaniem. Według tego spisu inwentarza w skład majątku masy upadłości na dzień ogłoszenia upadłości J. R. wchodziły: należności wynikające z czynności bezskutecznych w kwocie 800 000 zł; oraz świadczenie rentowe podlegające zajęciu w kwocie 942,83 zł miesięcznie.

Na podstawie tak ustalonego stanu faktycznego Sąd Okręgowy stwierdził, że powództwo zasługiwało na uwzględnienie w całości. Wbrew bowiem twierdzeniom pozwanej – jej ojciec, upadły J. R. był w dacie dokonania darowizny z 2 września 2015 r. współwłaścicielem nieruchomości objętej kwestionowaną umową. Nieruchomość ta weszła w skład masy upadłościowej. Nie mogła tu stać na przeszkodzie okoliczność, iż A. R. – małżonka J. R. zmarła(...) r., a więc przed ogłoszeniem upadłości J. R., co nastąpiło w dniu 3 grudnia 2019 r. Z chwilą śmierci jednego z małżonków wspólność ustawowa ustaje. Niemniej do chwili ogłoszenia upadłości majątek wchodzący uprzednio w skład wspólności ustawowej nie został podzielony, nie została zniesiona jego współwłasność. Tym samym pomimo faktu śmierci A. R. jeszcze przed ogłoszeniem upadłości J. R. – uznanie kwestionowanej czynności prawnej darowizny za bezskuteczną w całości, w przypadku zasadności powództwa (tj. spełnienia wszystkich przesłanek skargi pauliańskiej), jest możliwe. Wobec spełnienia łącznie wszystkich przesłanek art. 527 k.c. żądanie powoda uznania umowy darowizny z dnia 2 września 2015 r., Rep. (...), zawartej przed notariuszem K. H. w kancelarii notarialnej w K., za bezskuteczną w stosunku do masy upadłości J. R. Sąd uwzględnił i orzekł o bezskuteczności tej czynności prawnej względem masy upadłości (pkt 1 wyroku). Dodatkowo Sąd Okręgowy stwierdził, że zgodnie z art. 132 ust. 2 PrUp syndyk zwolniony jest od ponoszenia opłat sądowych. Tym samym opłatę od pozwu, wobec uwzględnienia powództwa, należało pobrać od pozwanej w oparciu o art. 113 ust. 1 ustawy z dnia 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t. jedn. Dz. U. z 2018 r., poz. 300 z późn. zm.). W związku z tym w punkcie 2 wyroku Sąd, ustalając wysokość opłaty od pozwu na podstawie art. 13 ust. 2 powołanej ustawy, nakazał ściągnięcie od pozwanej jako przegrywającej niniejszy proces kwotę 40 000 zł tytułem opłaty sądowej od pozwu, od uiszczenia której powód był zwolniony.

Z powyższym orzeczeniem nie zgodziła się pozwana zaskarżając go w zakresie uwzględniającym powództwo ponad udział przypadający upadłemu - J. R. w majątku objętym wspólnością majątkową małżeńską z A. R. w dniu 2 września 2015 roku, to jest w zakresie ponad 1/2 tego udziału (w tym sensie, że zaskarżona czynność prawna została uznana za bezskuteczną w całości wobec masy upadłości, podczas gdy powinna być uznana za bezskuteczną tylko w zakresie 1/2).

Zaskarżonemu wyrokowi zarzuciła:

1) brak rozpoznania istoty sprawy poprzez:

- brak ustalenia jaka była wysokość zadłużenia upadłego na dzień zaskarżonej czynności prawnej oraz czy takie zadłużenie istniało na ten ren dzień;

2) naruszenie przepisów prawa materialnego, a to: .

- art. 527 § 1 Kodeksu cywilnego w zw. z art. 124 ust. 1 prawa upadłościowego w zw. z art. 125 ust. 1 Prawa upadłościowego w zw. z art. 134 ust. 1 Prawa Upadłościowego poprzez przyjęcie, że w przypadku w którym do ustania wspólności majątkowej małżeńskiej na skutek śmierci małżonka upadły pozostającego z upadłym w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej doszło przed ogłoszeniem upadłości upadłego możliwym jest uznanie czynności prawnej za bezskuteczną także w zakresie udziału w majątku wspólnym zmarłego małżonka, który nie wchodzi w skład masy upadłości, podczas gdy w takim przypadku możliwe jest uznanie czynności prawnej za bezskuteczną wyłącznie w zakresie udziału w majątku wspólnym upadłego;

- art. 527 § 3 Kodeksu cywilnego poprzez przyjęcie, że osoba trzecia (pozwana) zdawała sobie sprawę z działania przez upadłego ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, podczas gdy nawet wierzyciel w okresie dokonywania zaskarżonej czynności prawnej nie zdawał sobie sprawy z istnienia długu, a osoba trzecia nie była zaangażowana w działalność gospodarczą prowadzoną przez upadłego, a tym samym nie mogła mieć wiedzy i ani w zakresie długów upadłego, ani w zakresie działania upadłego ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli;

- art. 528 Kodeksu cywilnego poprzez przyjęcie, że zaskarżona czynność prawna była nieodpłatna, podczas gdy elementem dokonywanej czynności prawnej było ustanowienie na rzecz upadłego oraz małżonka upadłego ograniczonego prawa rzeczowego w postaci dożywotniego bezpłatnego prawa użytkowania spornej nieruchomości.

Mając na względzie powyższe pozwana wniosła o uchylenie w wyroku Sądu I instancji w zaskarżonej części i przekazania do ponownego rozpoznania przez Sąd I instancji, ewentualnie zmianę w zaskarżonej części i oddalenie powództwa.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja okazała się skuteczna, choć nie wszystkie jej zarzuty były trafne.

Odnosząc się do treści apelacji powoda, na wstępie stwierdzić należy, że mając na uwadze ekonomikę procesową Sąd Apelacyjny wskazuje, że wydane przez siebie orzeczenie oparł na ustaleniach faktycznych sądu I instancji, które aprobuje i przyjmuje za własne. Apelująca nie kwestionowała prawidłowości ustaleń przyjętych za podstawę zaskarżonego orzeczenia, a jedynie zarzuciła brak ich kompletności, co skutkować miało nierozpoznaniem istoty sprawy. Odnosząc się do tego najdalej idącego zarzutu, stwierdzić należy, że do nierozpoznania istoty sprawy, o którym mowa w art. 386 § 4 k.p.c., dochodzi wtedy, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, gdy sąd ten zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie. W ocenie Sądu Apelacyjnego, w okolicznościach faktycznych sprawy, w której została wniesiona apelacja, nie została spełniona tak rozumiana przesłanka uchylenia wyroku i przekazania tej sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Sąd Okręgowy rozpoznał istotę sprawy, rozstrzygając w wyroku merytorycznie odnośnie do należącego do jego właściwości roszczenia powoda, o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną. Sąd ten rozstrzygnął również w sposób jednoznaczny kwestię dotyczącą zakresu w jakim ma być uznana za bezskuteczną, darowizna dokonana przez rodziców powódki.

Odnosząc się natomiast do wskazanego w zarzucie apelacji braku kompletności ustaleń sądu stwierdzić należy, że okoliczności związane z wysokością zadłużenia upadłego na dzień dokonania zaskarżonej czynności były irrelewantne dla rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie. To, czy czynność prawna dłużnika krzywdzi wierzycieli, należy oceniać nie według chwili dokonania tej czynności, lecz według chwili jej zaskarżenia, tj. wystąpienia z żądaniem uznania bezskuteczności czynności (wyrok SN z dnia 22 marca 2001 r., V CKN 280/00, LEX nr 52793; wyrok SN z dnia 23 lipca 2003 r., II CKN 299/01, LEX nr 121702; wyrok SN z dnia 29 czerwca 2004 r., II CK 367/03, LEX nr 174173; wyrok SN z dnia 16 marca 2006 r., III CSK 8/06, OSNC 2006, nr 12, poz. 207). Bez wątpienia w dacie dokonania darowizny istniały wierzytelności stanowiące podstawę ogłoszenia upadłości, a kwestia ich ówczesnej wysokości nie ma przy tym żadnego znaczenia. Przedmiotem ochrony skargi pauliańskiej jest wierzytelność pieniężna istniejąca i zaskarżalna w chwili dokonania zaskarżonej czynności i wytoczenia powództwa. Co więcej doktryna i orzecznictwo dopuszczają zaskarżenie czynności fraudacyjnej w sytuacji gdy chroniona wierzytelność powstała po jej dokonaniu, a przed zamknięciem rozprawy (vide Uchwała SN z 11.9.13 r. III CZP 47/13).

Analogicznie ocenić należy zarzut braku ustalenia stanu majątku upadłego na datę dokonania darowizny. Pokrzywdzenie wierzyciela należy bowiem oceniać nie według chwili dokonania czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią, lecz według chwili jej zaskarżenia (wystąpienia z żądaniem uznania bezskuteczności czynności prawnej). Sytuację kiedy czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela określa § 2 art. 527 k.c. Tym samym bez znaczenia dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy był stan majątku J. R. w dniu dokonania czynności fraudacyjnej.

Odnosząc się z kolei do zarzutu naruszenia art. 528 k.c. poprzez przyjęcie, że zaskarżona czynność miała charakter nieodpłatny, stwierdzić należy, że również ta okoliczność nie miała przesądzającego charakteru dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. Przyjąć należy bowiem, że powódka w dacie dokonania zaskarżonej czynności zdawała sobie sprawę z jej fraudacyjnego charakteru. Przemawia za tym domniemanie wynikające z art. 527 § 3 k.c., które nie zostało w żaden sposób obalone. Twierdzenia apelacji, jakoby sam upadły w dacie dokonania darowizny nie zdawał sobie sprawy z istnienia wierzytelności podatkowych nie został poparty żadnymi przekonującymi argumentami. Chroniona wierzytelność wynikała z braku ewidencjonowania umów sprzedaży i trudno jest sobie wyobrazić aby przedsiębiorca, który wystawiał faktury, a następnie ich nie ewidencjonował, nie zdawał sobie sprawy z powstania obowiązku podatkowego. Niezależnie od powyższego argument zawarty w tym zarzucie uznać należy za nietrafny. Kwalifikacja czynności nieodpłatnej w rozumieniu art. 528 k.c. powinna być dokonana zgodnie z kryterium materialnym, a nie formalnym. Za czynność nieodpłatną w sensie materialnym można uznać czynność, w której występuje rażąca dysproporcja świadczeń. Za czynność uzasadniającą zastosowanie art. 528 uznaje się zatem przeniesienie własności nieruchomości z jednoczesnym obciążeniem jej służebnością osobistą na rzecz zbywającego dłużnika (J. Naczyńska [w:] Kodeks cywilny..., t. 3, red. M. Fras, M. Habdas, 2018, kom. do art. 528, nt 3). Przedmiotowa umowa w istocie przynosiła pozwanej przysporzenie w postaci nieruchomości, której wartość była stosunkowo niższa, wobec obciążenia jej służebnością mieszkania. Nie zmienia to jednak charakteru samej czynności, która zwierała w sobie element nieodpłatności.

Przesądzający o rozstrzygnięciu niniejszej sprawy okazał się natomiast zarzut dotyczący naruszenia przez sąd pierwszej instancji art. 527 § 1 Kodeksu cywilnego w zw. z art. 124 ust. 1 prawa upadłościowego w zw. z art. 125 ust. 1 Prawa upadłościowego w zw. z art. 134 ust. 1 Prawa Upadłościowego poprzez przyjęcie, że w przypadku w którym do ustania wspólności majątkowej małżeńskiej na skutek śmierci małżonka upadłego, pozostającego z upadłym w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej doszło przed ogłoszeniem upadłości upadłego, możliwym jest uznanie czynności prawnej za bezskuteczną także w zakresie udziału w majątku wspólnym zmarłego małżonka, który nie wchodzi w skład masy upadłości.

Rozważania dotyczące powyższego problemu rozpocząć należy od stwierdzenia, że zgodnie z art. 134 Prawa upadłościowego jeżeli czynność upadłego została uznana za bezskuteczną, to, co wskutek tej czynności ubyło z majątku upadłego lub do niego nie weszło, podlega przekazaniu do masy upadłości. Skutek wyroku orzekającego bezskuteczność względną jest ściśle egzekucyjny, można na jego podstawie prowadzić egzekucję, mimo że rzecz lub prawo, które zostało z pokrzywdzeniem wierzyciela przeniesione na osobę trzecią pozostaje własnością tej osoby.

Z kolei art. 124 Prawa upadłościowego stanowi, że z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków ustaje wspólność ustawowa małżeńska, a majątek wspólny wchodzi w skład masy upadłości. De facto małżonek ten swoim udziałem w majątku dorobkowym ponosi odpowiedzialność za zobowiązania współmałżonka, nawet w sytuacji, gdy nie jest współdłużnikiem, jak również gdy małżonek taki nie wyraził zgody na zaciągnięcie określonych zobowiązań w trybie określonym w art. 41 § 1 k.r.o. Małżonek upadłego posiada jedynie uprawnienie do zgłoszenia w postępowaniu upadłościowym wierzytelności z tytułu udziału w majątku dorobkowym. Warunkiem jednak jest istnienie wspólności małżeńskiej w dacie ogłoszenia upadłości, bądź zaistnienie jednego z wyjątków wymienionych w art. 125 Prawa upadłościowego. W niniejszej sprawie żadna z tych sytuacji nie miała miejsca. A. R. zmarła przed ogłoszeniem upadłości męża i tym samym jej udział w majątku wspólnym, podobnie jak cały ogół praw i obowiązków przeszedł na spadkobiercę (922 i 924 k.c.) Z tą też chwilą ustała wspólność majątkowa małżeńska. Żaden przepis Prawa upadłościowego nie czyni w tym zakresie wyjątku. W szczególności regulacja art. 125 Prawa upadłościowego, dotyczy jedynie zniesienia wspólności majątkowej, która następuje na skutek ściśle określonych w nim zdarzeń tj. umowy znoszącej wspólność majątkową, orzeczenia ustanawiającego rozdzielność majątkową, rozwodu, separacji albo ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków. Co warte odnotowania, sytuacje te zostały dodatkowo obwarowane terminami, a rozwiedziony małżonek upadłego albo małżonek upadłego może w drodze powództwa lub zarzutu żądać uznania rozdzielności majątkowej za skuteczną w stosunku do masy upadłości, jeżeli w chwili powstania rozdzielności majątkowej nie wiedział o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości, a powstanie rozdzielności majątkowej nie doprowadziło do pokrzywdzenia wierzycieli. Regulacja powyższa ma bez wątpienia charakter wyjątku i nie może być, sprzecznie z wolą ustawodawcy i istotą przepisów o dziedziczeniu, rozciągnięta na przypadek śmierci małżonka, upadłego. Tym samym kategorycznie stwierdzić należy, że udział w majątku wspólnym, przysługujący zmarłej A. R., nawet przy przyjęciu, że jego darowizna jest bezskuteczna w stosunku do wierzyciela, nie wchodzi w skład masy upadłości. I tym samym syndyk, nie ma w tym zakresie legitymacji czynnej do wystąpienia z powództwem o uznanie bezskuteczności jego zbycia. Powód nie wykazał także aby miał możliwość prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego małżonków R.. Przedmiotowa nieruchomość nie wchodziła w skład przedsiębiorstwaJ. R., a do jej nabycia doszło jeszcze przed rozpoczęciem przez niego działalności gospodarczej(art. 41 k.r.o.). Z uwagi na ustanie wspólności przed ogłoszeniem upadłości, nic nie stoi też na przeszkodzie aby wyłącznie udział J. R. wszedł do masy upadłości, a przyjmując domniemanie z art. 43 k.r.o. udział ten wynosi ½ ( w sprawie nie zapadło konstytutywne orzeczenie dotyczące nierówności udziałów).

W uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia Sąd Okręgowy powołał się –na argumentację przedstawioną w uzasadnieniu Wyroku Sądu Najwyższego w sprawie IV CKN 204/01. Przyjmując aktualność wyrażonym w nich tez, stwierdzić należy jednak, że orzeczenie to, podobnie jak inne analogiczne, zapadło w sytuacji trwania wspólności majątkowej małżeńskiej w dacie orzekania o bezskuteczności oraz pod rządami przepisów prawa rodzinnego obowiązujących przed 2005 r. Jednak co najistotniejsze na kanwie stanu faktycznego, który istotnie różnił się od tego jaki ustalono w postępowaniu przed pierwszą instancją. W tym miejscu należy odwołać się do bardziej aktualnego stanowiska wyrażonego przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 12 maja 2011 r. (III CZP 15/11, opubl. OSNC 2012/1/1, LEX nr 811905 oraz przywołane tam orzecznictwo), w którym wskazano, że w stanie prawnym poprzedzającym wejście w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691) art. 41 k.r.io., ustanawiał zasadę, że zaspokojenia z majątku wspólnego może żądać także wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków. Odstępstwo od tej zasady dotyczyło sytuacji, w której wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności ustawowej albo gdy dotyczyła ona odrębnego majątku jednego z małżonków. Wskazywana ustawa nowelizująca ograniczyła przypadki, w których wierzyciel jednego z małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej może uzyskać zaspokojenie z majątku wspólnego. Według art. 41 k.r.io. obecnym brzmieniu jest to bowiem dopuszczalne tylko wówczas, gdy małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka. Sąd Najwyższy zauważył przy tym, że w orzecznictwie tego Sądu sprzed nowelizacji art. 41 § 1 k.r.io. przyjmowano dopuszczalność zaskarżenia przez wierzyciela skargą pauliańską czynności prawnej (darowizny) dokonanej przez oboje małżonków na rzecz osoby trzeciej (m.in. dziecka tych małżonków), gdy przedmiot darowizny wchodził do ich majątku wspólnego i nastąpiły wszystkie przesłanki skargi (art. 527 k.c.).

Przyjmowano także dopuszczalność skargi pauliańskiej w sytuacji, w której status- prawny dłużnika miał tylko jeden z małżonków, a przedmiot zaskarżonej skargą umowy darowizny - dokonanej przez małżonków - wchodził do ich majątku wspólnego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2003 r., III CZP 72/03, OSP 2004, Nr 9, poz. 116 i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2003 r., IV CKN 204/01, OSNC 2004, Nr 9, poz. 138.).

Sąd Najwyższy wskazał, że niezależnie od różnic w zakresie określenia sytuacji prawnej małżonka niebędącego dłużnikiem wobec wierzyciela współmałżonka, w orzecznictwie Sądu Najwyższego traktowano małżonka odpowiadającego na podstawie art. 41 § 1 k.r.io. jako "dłużnika" w rozumieniu art. 527 i następne k.c. Jeżeli bowiem ex lege przewidziano odpowiedzialność cywilną małżonka ograniczoną do majątku wspólnego (art. 41 § 1 k.r.io.), to również wobec małżonka odpowiadającego za dług cudzy mogą zaktualizować się przesłanki skargi pauliańskiej, gdy w wyniku czynności prawnej obu małżonków powstał stan uniemożliwiający zaspokojenie chronionej wierzytelności także z majątku wspólnego (art. 527 § 2 k.c.). Przyznanie małżonkowi dłużnika statusu prawnego dłużnika w rozumieniu art. 527 k.c. pozwala na przyjęcie bezskuteczności czynności prawnej dokonanej przez obu małżonków w całości, a nie tylko w odniesieniu do małżonka zadłużonego wobec wierzyciela (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2003 r., III CZP 72/03).

W obecnym stanie prawnym natomiast małżonek dłużnika nieudzielający zgody na zaciągnięcie określonego zobowiązania nie odpowiada w zasadzie za to zobowiązanie nawet majątkiem wspólnym, poza pewnymi wyjątkami (art. 41 § 1 i 2 k.r.io.). Z rozwiązaniem takim zostało skorelowane - przewidziane w art. 52 § 1a k.r.io. - uprawnienie przysługujące wierzycielowi, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków. Otwiera się wówczas możliwość uzyskania zaspokojenia należności wierzyciela z majątku osobistego zadłużonego małżonka i w ten sposób dochodzi do zagwarantowania stosownej ochrony prawnej także małżonkowi, który wcześniej nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez współmałżonka. Jednakże, jak podkreślił Sąd Najwyższy, powstaje jeszcze kwestia ujęcia podstawowych przesłanek skuteczności skargi pauliańskiej w razie dokonania czynności prawnej przez obu małżonków, obejmującej składniki ich majątku wspólnego, gdy małżonek niebędący dłużnikiem nie odpowiada majątkiem wspólnym za dług cudzy i nie można mu - jak w poprzednim stanie prawnym - przypisać statusu dłużnika w rozumieniu art. 527 k.c.

Zdaniem Sądu Najwyższego, ochronny cel skargi pauliańskiej przemawia za tym, aby dopuścić tę skargę także wówczas, gdy nielojalne wobec wierzyciela rozporządzenie majątkowe podejmowane było nie tylko przez małżonków mających status dłużników w rozumieniu art. 527 k.c., ale przynajmniej z udziałem jednego takiego dłużnika. Sam udział małżonka niebędącego dłużnikiem wierzyciela w czynności prawnej noszącej cechy czynności fraudacyjnej jest bowiem wystarczającą okolicznością przemawiającą za możliwością uznania całej czynności prawnej za bezskuteczną wobec wierzyciela (art. 532 k.c.), a nie tylko za zakwestionowaniem jej skuteczności wobec zadłużonego małżonka. Przepisy art. 531 § 1 k.c. i art. 532 k.c., a także wyraźnie egzekucyjny cel skargi pauliańskiej przesądzają możliwość uznania za bezskuteczną całej zaskarżonej czynności prawnej, a nie jej części, ujętej podmiotowo (wobec określonego podmiotu) lub przedmiotowo (w odniesieniu do wyodrębnionej części czynności prawnej).

Zdaniem Sądu Najwyższego, wzgląd jednak na ochronę małżonka niebędącego dłużnikiem pozwala przyjąć, że egzekucja taka nie może być jednak kierowana do całego przedmiotu czynności prawnej. Wierzyciel nie mógłby więc prowadzić egzekucji z przedmiotu majątkowego objętego czynnością prawną uznaną za bezskuteczną, skoro wyłączona została odpowiedzialność małżonka niebędącego dłużnikiem z majątku wspólnego, a trwa jeszcze taka wspólność po wygraniu przez wierzyciela sprawy wszczętej skargą pauliańską.

Chcąc uzyskać zaspokojenie chronionej wierzytelności na podstawie wyroku pauliańskiego, wierzyciel powinien zastosować środki prawne, które doprowadzą do ustania ustroju majątku wspólnego między małżonkami, jeżeli takie ustanie nie nastąpiło wcześniej z określonej przyczyny (por. np. art. 52 § 1, art. 47 i 54 k.r.io.)

Jak zważył Sąd Najwyższy, w wyniku ustania wspólności majątkowej małżonków do składników tego majątku mają zastosowanie przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Udział taki określa możliwy zakres zaspokojenia wierzyciela z przedmiotu czynności prawnej uznanej za bezskuteczną, co oznaczałoby konieczność odpowiedniego oszacowania takiego przedmiotu.

W konsekwencji udział taki wyznaczałby zakres ochrony pauliańskiej udzielonej wierzycielowi jednego z małżonków uwzględniającej także interesprawny pozwanej osoby trzeciej, gdy korzyść majątkowa takiej osoby, określona za pomocą udziału małżonka niebędącego dłużnikiem w majątku wspólnym, uzyskana na podstawie zaskarżonej umowy darowizny, nie została uzyskana in fraudem creditoris w rozumieniu art. 527 k.c.

W niniejszej sprawie, wobec śmierci A. R., wspólność majątkowa została zniesiona, a jej udział w majątku wspólnym nie wchodzi do masy upadłości. Brak jest też dowodów, czy nawet twierdzeń powoda co do tego, że A. R. w jakimkolwiek zakresie osobiście odpowiada za długi swego męża. W związku powyższym nie można zgodzić się z oceną Sądu I instancji, który uznał za dopuszczalne zastosowanie instytucji skargi pauliańskiej także w odniesieniu do darowizny udziału dokonanej przez współmałżonka dłużnika, który nie odpowiada za dług.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, w opisanym stanie faktycznym i prawnym dopuszczalność skargi pauliańskiej ogranicza się do udziału darowanego przez dłużnika J. R. i brak jest podstaw do uwzględnienia skargi pauliańskiej w zakresie udziału darowanego pozwanej przez A. R..

Argumentacja Sądu Najwyższego zawarta w przywołanej wyżej uchwale z dnia 12 maja 2011 r., III CZP 15/11 w niniejszej sprawie może być zatem zastosowana jedynie pośrednio, bowiem w stanie faktycznym i prawnym rozpoznawanej sprawy co prawda w dniu dokonania darowizny istniała wspólność majątkowa, jednak wobec śmierci jednego z małżonków ustała ona przed ogłoszeniem upadłości i wytoczeniem powództwa w niniejszej sprawie. Tym samym udział ten nie wszedł do masy upadłości. Natomiast stanowisko Sądu Najwyższego opiera się na założeniu zbycia przez dłużnika i jego małżonka prawa należącego do bezudziałowej wspólności majątkowej, następnie wystąpienia ze skargą pauliańską, a po jej uwzględnieniu - doprowadzenia do ustanowienia rozdzielności majątkowej w celu umożliwienia egzekucji z udziału dłużnika. Natomiast w realiach postępowania upadłościowego prowadziłoby to do wejścia udziału do masy upadłości i uzyskania przez małżonka statusu wierzyciela co byłoby sprzeczne również z przepisami prawa upadłościowego, które nie przewiduje w takiej sytuacji wejścia udziału małżonka do masy upadłości.

W okolicznościach niniejszej sprawy wystarczające do uzyskania powyższego skutku, w zakresie możliwości zaspokojenia wierzyciela, jest zakwestionowanie skargą zbycia przez samego dłużnika jego udziału w prawie. Dalej idące żądanie zmierza zaś do rozciągnięcia odpowiedzialności za dług na małżonka dłużnika, do czego nie ma jednak żadnych podstaw. (podobnie: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 8 marca2019 r., I ACa 737/18, LEX nr 2669462).

Potwierdzeniem takich zamiarów strony powodowej jest choćby spis inwentarza masy upadłości J. R. wraz z oszacowaniem, sporządzony w trakcie toczącego się postępowania przed Sądem Rejonowym dla K. w K., według którego w skład majątku masy upadłości na dzień ogłoszenia upadłości J. R. wchodziły: należności wynikające z czynności bezskutecznych w kwocie 800 000 zł, czyli dotyczącej całej nieruchomości, a nie jedynie udziału dłużnika.

W zaistniałej sytuacji zachodziła konieczność zmiany zaskarżonego orzeczenia w przedstawionej powyżej części na podstawie art. 386 § 1 k.p.c..

Korekta rozstrzygnięcia Sądu I instancji w przedmiocie żądania głównego skutkowała również potrzebą zmiany rozstrzygnięcia tego Sądu o kosztach procesu. Skoro bowiem pozwana przegrała ten proces jedynie w 50% to winna jedynie w takim zakresie ponieść odpowiedzialność za opłatę od uiszczenia, której zwolniony był powód. Tym samym kwotę określoną pkt 3 należało obniżyć do 20 000 zł.

O kosztach postepowania apelacyjnego orzeczono zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu określoną w art. 98 k.p.c. Na koszty złożyła się wyłącznie oplata od apelacji w wysokości 20 000 zł poniesiona przez powódkę, której zwrot zasądzono w pkt II Wyroku.