Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Krakowie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 8 sierpnia 2024 r.

Sąd Apelacyjny w Krakowie I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSA Zygmunt Drożdżejko

Protokolant: osobiście

po rozpoznaniu 8 sierpnia 2024 r. w Krakowie na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa: M. D. (1)

przeciwko: G. C.

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego w Nowym Sączu

z dnia 28 lutego 2023 r. sygn. akt I C 703/22

uchyla zaskarżony wyrok w całości i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w Nowym Sączu do ponownego rozpoznania.

Sygn. akt I ACa 1499/23

UZASADNIENIE

Wyroku z dnia 8 sierpnia 2024r.

W ostatecznie sprecyzowanym żądaniu pozwu (k. 130) powódka M. D. (1) wniosła o uznanie za bezskuteczną w stosunku do niej umowy darowizny z 8 czerwca 2017 r. zawartej przez J. D. (1) z G. C. obejmującej nieruchomość objętą KW (...) celem ochrony wierzytelności powódki M. D. (1) względem dłużnika J. D. (1) w kwocie 140.000 zł. W pozwie wskazała, iż obecnie przed Sądem Rejonowym w L. toczy się postępowanie o podział majątku wspólnego pod sygn. akt (...) pomiędzy powódką a jej byłym mężem J. D. (1). W piśmie z dnia 26 października 2022 roku (k. 130) wskazała, iż przed Sądem Rejonowym w L. pod sygn. (...) zawisła sprawa o zapłatę kwoty 60.000 zł przeciwko J. D. (1). Podstawą żądania jest fakt psychicznego i fizycznego znęcania się J. D. (1) nad powódką, za co został prawomocnie skazany. Powódka posiada więc wierzytelności wobec J. D. (1): w kwocie 60.000 zł objętą pozwem inicjującym sprawę (...) jaka zawisła przed Sądem Rejonowym w L. oraz w kwocie 80.000 zł z tytułu rozliczenia byłych małżonków tj. powódki i J. D. (1) wynikających z nakładów jakie małżonkowie poczynili na majątek osobisty J. D. (1). Wymieniony mając świadomość, że posiada dług względem powódki wyzbył się opisanej wyżej nieruchomości co powoduje, że powódka nie będzie mogła wyegzekwować wskazanych należności.

Pozwana wniosła o oddalenie powództwa (k. 136). Z pisma powódki nie wynikało aby przysługiwała jej od pozwanej jakakolwiek wierzytelność wobec darczyńcy. Powódka była świadoma darowizny nieruchomości jaką dokonał J. D. (1) na rzecz siostry i temu nie oponowała. Przedmiot darowizny stanowił majątek osobisty J. D. (1) i nigdy nie był objęty wspólnością majątkową małżeńską. Darowizna wynikała z niemożności wywiązania się J. D. (1) z obowiązku sprawowania opieki na darczyńcą pierwotnym czyli matką wymienionego. Nie sposób uznać darowizny za bezskuteczną wobec faktu nieistnienia wierzytelności przysługującej powódce od pozwanej.

Wyrokiem z dnia 28 lutego 2023 roku Sąd Okręgowy w Nowym Sączu oddalił powództwo (I); zasądził od powódki M. D. (1) na rzecz pozwanej G. C. kwotę 5.417 (pięć tysięcy czterysta siedemnaście złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego (II); przyznał radcy prawnemu M. W. ze środków Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Nowym Sączu kwotę 5.400 zł (pięć tysięcy czterysta złotych) tytułem wynagrodzenia za występowanie w sprawie w charakterze pełnomocnika powódki z urzędu (III): nieuiszczoną opłatą od pozwu i kosztami pełnomocnika powódki obciążył Skarb Państwa (IV).

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

J. D. (1) z G. C. w dniu 8 czerwca 2017 roku przed notariuszem J. O. w Kancelarii Notarialnej w L. Rep. (...) zawarli umowę darowizny nieruchomości stanowiącej dz. ew. nr (...) zabudowaną budynkiem mieszkalnym dz. ew. nr(...), dz. ew. nr (...) , dz. ew.(...) o pow. 1,3674 ha położonych w L. objętych KW (...). Powódka w czasie trwania małżeństwa czyniła nakłady na działkę ewid. (...) (objętą umowa darowizny). Powódka jest byłą żoną J. D. (1), brata pozwanej. Powódka wyszła za mąż w dniu 9 maja 2009 roku. Małżeństwo powódki zostało rozwiązane wyrokiem rozwodowym z 14 czerwca 2021 roku sygn. akt (...) z winy pozwanego. Trwa postępowanie apelacyjne wszczęte na skutek apelacji J. D. (1). Pozwany kwestionuje orzeczenie o winie i rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej. Przed sprawą rozwodową wyrokiem Sądu Rejonowego w L. z 27 lutego 2020 roku, (...) ustała wspólność ustawowa małżeńska, na skutek pozwu złożonego przez J. D. (1). M. D. (1) nie kwestionowała wyroku, który się uprawomocnił. Sąd zniósł wspólność ustawową z dniem 1 sierpnia 2019 roku. M. D. (1) złożyła w Sądzie Rejonowym w L. sprawę o podział majątku wspólnego 18 października 2021 r. Sprawa toczy się pod sygn. (...). Przedmiotem postępowania są ruchomości oraz nakłady z majątku wspólnego małżonków na majątek osobisty męża. Przed Sądem Rejonowym w L. pod sygn. (...) zawisła sprawa o zapłatę kwoty 60.000 zł z powództwa M. D. przeciwko J. D. (1). Podstawą żądania jest fakt psychicznego i fizycznego znęcania się J. D. (1) nad powódką, za co ten został wcześniej prawomocnie skazany. W chwili dokonania darowizny nieruchomości na rzecz siostry J. D. nie był niewypłacalny, nie toczyło się wobec niego żadne postępowanie egzekucyjne. Pomimo trudności finansowych J. D. podejmował się prac dorywczych. Do tej pory płacił alimenty zasądzone w 2019 roku na rzecz dzieci. Obecnie J. D. (1) nie ma majątku, a zarobione środki przeznacza na życie i alimenty.

Ocena dowodów dokonana przez Sąd Okręgowy:

Stan faktyczny był w przeważającej części bezsporny. Zeznania świadków były przydatne do ustalenia relacji stron, a także powódki i jej byłego męża. Sąd ustalił stan faktyczny w takim zakresie jaki był konieczny do rozstrzygnięcia sporu. W stanie faktycznym nie zamieszczono szczegółów postępowań jakie toczyły się między powódką i jej byłym mężem oraz przyczyn dla których J. D. dokonał darowizny (przyczyny te wskazywała pozwana).

Ocena prawna dokonana przez Sąd Okręgowy:

Powództwo należało oddalić. Zgodnie z art. 527 k.c., gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Z analizowanego artykułu wynika, że przesłankami skargi paulińskiej są:

1) dokonanie przez dłużnika z osobą trzecią czynności prawnej, na skutek której osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową,

2) pokrzywdzenie wierzyciela wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika, 3) działanie dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela

4) wiedza lub możliwość (przy zachowaniu należytej staranności) dowiedzenia się o takim działaniu dłużnika przez osobę trzecią.

Wskazane wyżej przesłanki muszą być spełnione łącznie, aby wierzyciel mógł domagać się uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną. Korzystanie ze skargi pauliańskiej wymaga istnienia wierzytelności podlegającej ochronie. Co istotne, to na wierzycielu – zgodnie z regułą określoną w art. 6 k.c. – spoczywa ciężar udowodnienia wystąpienia wszystkich przesłanek uzasadniających skargę pauliańską. Powodem oddalenia powództwa było uznanie, że powódka nie wykazała wierzytelności, jaka miałaby być chroniona skargą pauliańską, ani stanu niewypłacalności dłużnika w chwili dokonywania przez niego darowizny. Przeciwko J. D. nie toczyły się i nie toczą żadne postepowania egzekucyjne, co powódka przyznała. Występując ze skargą pauliańską w czerwcu 2022 r. powódka nie wskazała jaką wierzytelność ma chronić uznanie czynności prawnej za bezskuteczną. Uczyniła to dopiero w piśmie procesowym z 26 października 2022 r. (k. 130). Dopiero w tym piśmie wskazała jakie należności składają się na wierzytelność 140.000 zł i jej składowe: roszczenie o zwrot nakładów z majątku wspólnego małżonków na majątek osobisty J. D. oraz zadośćuczynienie. Co do obu wierzytelności nie tylko nie toczą się postępowania egzekucyjne, ale także powódka nie posiada tytułów wykonawczych. Istnienie tych wierzytelności opiera się więc głównie na twierdzeniach powódki; a zasadność tych twierdzeń nie została zweryfikowana w postępowaniach do tego służących. Rozliczeń nakładów z majątku wspólnego małżonków na majątek osobisty jednego z nich dokonuje się bowiem w zasadzie w postępowaniu o podział majątku wspólnego, a gdy takie postępowanie nie może być skutecznie wszczęte z powodu braku jakichkolwiek składników takiego majątku – w sprawie o zapłatę. Sporne jest także istnienie wierzytelności powódki z tytułu zadośćuczynienia. I o ile wyrok uwzględniający powództwo w sprawie o zapłatę zadośćuczynienia nie kreuje wierzytelności tylko potwierdza jej istnienie (to samo dotyczy postanowienia przyznającego spłatę w sprawie o podział majątku), o tyle jego brak musi być brany pod uwagę na niekorzyść powódki. Sam fakt istnienia wyroku skazującego J. D. za znęcanie się nad powódką nie potwierdza bowiem istnienia roszczenia o zadośćuczynienie. Nietypowa jest także sekwencja działań podejmowanych przez powódkę. Racjonalnym jest, że wierzyciel najpierw uzyskuje potwierdzenie swej wierzytelności orzeczeniem sądu, potem takie orzeczenie (tytuł wykonawczy) próbuje wyegzekwować, a następnie – w przypadku nieskutecznej egzekucji – poszukuje zaspokojenia przy użyciu skargi pauliańskiej. Tu powódka najpierw wystąpiła ze skargą pauliańską, potem wskazała wierzytelność jaką skarga ma chronić, a następnie zainicjowała postępowanie (pozew o zapłatę zadośćuczynienia) które ma potwierdzić istnienie wierzytelności. Wierzytelność ta zresztą ma wynikać z działań J. D. objętych wyrokiem karnym wydanym w 2018 r. (k. 15), a powódka ze skargą pauliańską wystąpiła w czerwcu 2022 r., zaś sam pozew o zadośćuczynienie został złożony w październiku 2022 r. (k. 86). Konsekwencją oddalenia powództwa było obciążenie przegranej powódki poniesionymi przez pozwana kosztami postępowania. O kosztach zastępstwa procesowego Sąd orzekł jak w pkt II sentencji na zasadzie art. 98 k.p.c. w zw. z § 2 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych ( Dz. U. z 2018 roku, poz. 265). Brak było w sprawie podstaw do odstąpienia od zasady odpowiedzialności za wynik procesu. W pkt III sentencji Sąd przyznał radcy prawnemu M. W. ze środków Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Nowym Sączu kwotę 5.400 zł (pięć tysięcy czterysta złotych) tytułem wynagrodzenia za występowanie w sprawie w charakterze pełnomocnika powódki z urzędu, na zasadzie § 2 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych ( Dz. U. z 2018 roku, poz. 265) w zw. z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 kwietnia 2020 r., SK 66/19 oraz wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2021 r. sygn. I CSK 598/20. W pkt IV sentencji nieuiszczoną opłatą od pozwu i kosztami pełnomocnika powódki Sąd obciążył Skarb Państwa; brak było podstawy do obciążenia tymi kosztami pozwanej, która wygrała proces, a ie zwolni onej od ich ponoszenia powódki.

Apelacja powoda

Wyrok został zaskarżony w części tj. w zakresie punktu I i II i wniesiono o zmianę wyroku i uwzględnienie roszczenia ewentualnie o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

Zaskarżonemu wyrokowi zarzucono:

I.  naruszenie przepisów prawa procesowego, które miało istotny wpływ na wynik sprawy tj:

1)  naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. poprzez brak wszechstronnego rozważenia zebranego w sprawie materiału dowodowego wyrażający się błędnym przyjęciem, że Powódka nie wykazała wierzytelności jakie miałyby być chronione skargą paulińską, podczas gdy Powódka w toku rzeczonego postępowania:

a)  poprzez zeznania przesłuchanych w sprawie świadków, których to zeznań Sąd I instancji nie poddał jakiejkolwiek analizie w kontekście istnienia wierzytelności przysługujących Powódce tak z tytułu czynionych z majątku wspólnego Powódki i Pana J. D. (1) nakładów na nieruchomości stanowiącej majątek osobisty Pana J. D. (1) jak i z tytułu szkody powstałej u Powódki w następstwie dopuszczenia się przez wyżej wymienionego czynów zabronionych, wykazała fakt przysługiwania jej przyszłych, acz nieskonkretyzowanych (bo objętych wciąż trwającymi postępowaniami przez Sądem Rejonowym w L.) wierzytelności;

b)  przedłożyła wraz z pozwem prawomocne wyroki karne Sądu Rejonowego w L., których ustalenia co do dopuszczenia się przez Pana J. D. (1) znęcania względem Powódki, stosownie do treści art. 11 k.p.c. winny wiązać Sąd I instancji, a które to również nie zostały poddane dostatecznej analizie przy ocenie istnienia wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia w związku z dopuszczeniem się przez Pana J. D. (1) czynów niedozwolonych, a to wieloletniego znęcania się nad Powódką;

c)  nieprawidłowym uznaniem, że Powódka nie wykazała „stanu niewypłacalności dłużnika w chwili dokonywania przez niego darowizny”, a de facto stanu niewypłacalności dłużnika w wyższym stopniu aniżeli przed dokonaniem objętej skargą paulińską umowy darowizny podczas gdy, jak wynika z zeznań przesłuchanych w sprawie świadków oraz samych Stron, Pan J. D. (1) zawierając ze swoją siostrą umowę darowizny w dniu 8 czerwca 2017r. wyzbył się jedynego bardziej znaczącego składnika swojego majątku, a jednocześnie nie dysponował i nie dysponuje nadal dochodami ani majątkiem pozwalającymi uznać, że wziąwszy pod uwagę wysokość dochodzonych przeciwko niemu wierzytelności, będzie w stanie je zaspokoić.

2)  Naruszenie art. 235 ^{( 2)} § 1 pkt. 2 kpc w związku z art. 278 § 1 kpc poprzez nieprawidłowe pominięcie wniosku dowodowego powódki o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego psychiatry oraz psychologa, podczas, gdy dowód ten, przy braku zawieszenia postępowania do czasu rozstrzygnięcia sprawy prowadzonej przed Sądem Rejonowym w L. pod sygn. akt(...) pozostawał istotnym dla wykazania faktu: rozmiaru szkody doznanej przez Powódkę w następstwie dopuszczenia się wieloletniego znęcania nad nią przez Pana J. D. (1), a tym samym zasadności istnienia wierzytelności i zasadności zaskarżenia umowy darowizny dokonanej przez byłego małżonka Powódki z Pozwaną;

3)  naruszenie art. 2351 § 1 pkt 2 k.p,c. w zw. z art. 227 k.p.c. poprzez nieprawidłowe pominięcie wniosku dowodowego Powódki o dopuszczenie dowodu z dokumentu - pisma z Urzędu Skarbowego w L. złożonego w sprawie o podział majątku dorobkowego (karta 235) prowadzonej przed Sądem Rejonowym w L., sygn. akt (...), podczas gdy pozostawał on istotnym z perspektywy wykazania niskich dochodów uzyskiwanych przez Pana J. D. (1), a tym samym jego niewypłacalności jako przesłanki uzasadniającej powództwo ze skargi paulińskiej;

4)  naruszenie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. poprzez zaniechanie zawieszenia postępowania do czasu zakończenia postępowań prowadzonych przed Sądem Rejonowym w L., I Wydział Cywilny pod sygn. akt (...) (sprawa o podział majątku dorobkowego) oraz sygn. (...) (sprawa o zapłatę zadośćuczynienia), podczas gdy prawomocne rozstrzygnięcie ww. postępowań pozostawało istotnym z perspektywy ustalenia istnienia oraz skonkretyzowania rozmiaru wierzytelności przyszłych, których ochrony dochodziła Powódka w toku niniejszego postępowania.

w konsekwencji obrazy ww. przepisów postępowania zarzucono także:

II.  naruszenie przepisów prawa materialnego, a to art. 527 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 530 k.c. poprzez ich nieprawidłowe zastosowanie wyrażające się uznaniem, że okoliczność niedysponowania przez Powódkę wierzytelnościami potwierdzonymi stosownymi orzeczeniami sądowymi wskazującymi na istnienie wierzytelności, które miałyby być chronione skargą paulińską powoduje, iż powództwo Powódki nie może zasługiwać na uwzględnienie, podczas gdy, stosownie do treści art. 530 k.c., ochronie w ramach actio paulina podlegają także wierzytelności przyszłe.

Pozwana wniosła o oddalenie powództwa.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja jest uzasadniona.

Zarzut naruszenia art. 527 kc jest uzasadniony.

Zgodnie z art. 527 § 1 kc gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

Sąd Okręgowy oparł swoje rozstrzygnięcie na przyjęciu, że tylko przedłożenie prawomocnego orzeczenia z którego będzie wynikało zobowiązanie J. D. (1) wobec powódki spełnia przesłankę istnienia zobowiązania, które może być chronione w ramach skargi pauliańskiej. Taki pogląd jest błędny. Art. 527 kc nie stawia takiego wymogu. Musi jedynie istnieć wierzytelność, a powód składający przedmiotowe roszczenie może jego istnienie udowodnić wszelkimi dowodami. Powód wykazał odpowiednią inicjatywę dowodową poprzez wskazanie na toczące się postępowania przed Sądem Rejonowym w L. (sprawy o sygn. (...) i (...)). Pobieżna analiza tych spraw wskazuje, że istotnie te postępowania mogą doprowadzić do uznania, że w chwili dokonywania czynności będącej przedmiotem pozwu istniały zobowiązania J. D. (1) względem powódki. W takiej sytuacji Sąd miał do wyboru albo samemu prowadzić ustalenia w tym zakresie (co wydaje się mało racjonalne) albo zawiesić postępowanie do czasu zakończenia spraw o sygn. (...) i (...).

Zgodnie z art. 386 § 4 kpc poza wypadkami określonymi w § 2 i 3 sąd drugiej instancji może uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania tylko w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości.

Sąd Apelacyjny uznał, że Sąd Okręgowy nie rozpoznał istoty sprawy. Pojęcie nierozpoznania istoty sprawy nie zostało zdefiniowane i do oceny czy w konkretnej sprawie doszło do nierozpoznania istoty sprawy dokonuje się na podstawie konkretnych okoliczności. Generalnie jednak przyjmuje się, że z nierozpoznaniem istoty sprawy mamy do czynienia wówczas gdy sąd zaniechał wyjaśnienia materialnoprawnej podstawy prawnej roszczenia. Do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi również w sytuacji, gdy rozstrzygnięcie oparto na jednej przesłance i okazała się ona błędna, a nie dokonano oceny pozostałych przesłanek. W przedmiotowej sprawie sąd oparł rozstrzygniecie na przyjęciu, że podstawą do wykazania istnienia wierzytelności musi być orzeczenie sądu. Taki pogląd jest błędny, a sąd zaniechał dokonania samodzielnej oceny czy istnieje wierzytelność powódki względem J. D. (1) (czy to z tytułu czynu niedozwolonego czy tez wynikających z podziału majątku), a zatem nie rozpoznał istoty sprawy. Ponadto nie dokonał oceny czy J. D. (1) wskutek darowizny stał się niewypłacalny. W ogóle nie dokonał oceny czy doszło do pokrzywdzenia powódki twierdząc, że nie wiadomo czy wierzytelności podlegające ochronie istnieją.

Ponownie rozpoznając sprawę sąd w pierwszej kolejności rozważy zawieszenie postępowania do czasu zakończenia sprawy (...) (obecnie rozpoznawana jest przez Sąd Okręgowy w N.apelacja) i (...) toczącej się przed Sądem Rejonowym w L.. Należy również zwrócić uwagę, że w ogóle wynik postępowania w sprawie (...) może mieć duże szersze znaczenie tj. także dla oceny niewypłacalności J. D. (1). Jeżeli sąd ustali istnienie wierzytelności powódki to wówczas dokona ustaleń czy istnieją pozostałe przesłanki do uwzględnienia roszczenia.

Sąd uchylił w całości wyrok Sądu Okręgowego, pomimo, że zaskarżone zostały tylko punkty I i II, ponieważ punkty III i IV stanowią integralną całość wyroku. W przypadku wygrania sprawy przez powoda to pozwana będzie zobowiązana do zapłaty wynagrodzenia pełnomocnikowi powoda, a tylko gdy tego nie uczyni i egzekucja będzie nieskuteczna, to wówczas będzie podstawa do wypłaty wynagrodzenia pełnomocnikowi ze środków Skarbu Państwa (§ 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 maja 2024r. „w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa albo jednostki samorządu terytorialnego kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu”). W przypadku pkt. IV wyroku, w przypadku ewentualnego uwzględnienia powództwa, również może ulec zmianie.

Mając powyższe na uwadze orzec należało jak w sentencji wyroku.

1