Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Krakowie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 19 lutego 2025 r.

Sąd Apelacyjny w Krakowie III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: SSA Krystian Serzysko

Protokolant: Julia Zagajewska

po rozpoznaniu w dniu 12 lutego 2025 r. w Krakowie na rozprawie

sprawy z odwołania S. T.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w K.

przy udziale (...) Centrum (...) w M.

o składki na Fundusz Emerytur Pomostowych

na skutek apelacji S. T.

od wyroku Sądu Okręgowego w Kielcach V Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 30 kwietnia 2021 r. sygn. akt V U 1438/20

I.  zmienia zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego i stwierdza obowiązek (...) Centrum (...) w M. opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych za pracownika S. T.;

II.  zasądza od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w K. i (...) Centrum (...) w M. na rzecz S. T. kwoty po 135 zł (sto trzydzieści pięć złotych) wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie, liczonymi od daty uprawomocnienia się niniejszego postanowienia do dnia zapłaty, tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt III AUa 1105/21

UZASADNIENIE

Wyroku z dnia 19 lutego 2025 r.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K., decyzją z 12 maja 2020r. odmówił wszczęcia postępowania administracyjnego w zakresie wydania decyzji nakazującej pracodawcy, tj. (...) Centrum (...) w M. opłacenie za S. T. składek na Fundusz Emerytur Pomostowych.

Wyrokiem z dnia 30 kwietnia 2021r. (sygn. akt V U 1438/20) Sąd Okręgowy w Kielcach V Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oddalił odwołanie od powyższej decyzji oraz odstąpił od obciążania S. T. kosztami procesu. Sąd pierwszej instancji ustalił, że S. T. jest zatrudniony w (...) Centrum (...) w M. od 1990r. do nadal na stanowisku sanitariusza. Wykonuje swoje czynności w Izbie Przyjęć. Posiada wykształcenie zawodowe, z zawodu jest kucharzem. W szpitalu zatrudnionych jest około 900 osób, w tym ok. 60 lekarzy, 300 pielęgniarek, 200 salowych. W szpitalu jest 13 oddziałów oraz dwie Izby Przyjęć i komórki pomocnicze. Oddziały są z reguły zamknięte. Odwołujący pracuje w Izbie Przyjęć w M.. Izba Przyjęć jest osobną komórką organizacyjną szpitala, która ma własne kierownictwo. W Izbie Przyjęć zatrudnionych jest 17 pielęgniarek, 5 salowych i 10 salowych mężczyzn. Izba Przyjęć jest czynna całodobowo. Na jednej zmianie pracują 3 pielęgniarki, 1 salowa i dwóch mężczyzn-salowych/sanitariuszy, lekarz dyżurny. Ubezpieczony wykonuje swoje obowiązki w systemie 12-godzinnym. Do obowiązków ubezpieczonego należy pomoc pielęgniarkom przy czynnościach związanych z przebieraniem, kąpielą, przewiezieniem do lekarza na badanie, a następnie na oddział przydzielony przez lekarza oraz doprowadzenie do łóżka. Czasem zdarzają się przypadki zastosowania procedury związanej z zapinaniem pacjenta w pasy i wówczas zapina pasy pacjentowi na ręce i na nogi. W przypadku, gdy nie ma pacjenta na izbie przyjąć to ubezpieczony wykonuje prace porządkowe na korytarzu, w gabinecie oraz dezynfekcje pomieszczeń. Ponadto jest zobowiązany do świadczenia pomocy na innych oddziałach, bierze udział w reanimacjach. W zależności od potrzeb wykonuje czynności związane z karmieniem pacjenta, świadczy pomóc pielęgniarkom przy higienie pacjentów, zmianie pampersów, zmianie pościeli. Przy pacjentach pobudzonych ma obowiązek przytrzymania pacjenta przy pobieraniu krwi, czy zmianie opatrunku. Dogląda także pacjentów będących w pasach. Do szczegółowego zakresu obowiązków służbowych S. T. jako sanitariusza należy: utrzymanie porządku we wszystkich pomieszczeniach Izby Przyjęć oraz przed wejściem do budynku, mycie i dezynfekcja łóżek i wózków do przewożenia chorych, przenoszenie bądź pomoc przy przenoszeniu chorych, czuwanie nad bezpieczeństwem chorych w Izbie Przyjęć, zapobieganie oddaleniom się chorym, pomoc pielęgniarce we wszystkich czynnościach przy chorym, kiedy niezbędna jest obecność drugiej osoby, w razie konieczności pomoc pacjentom przy zaspakajaniu potrzeb fizjologicznych, kąpiel chorego bądź pomoc pielęgniarce przy kąpieli chorych w zależności od stanu chorego, transport chorych do oddziałów szpitalnych, podejmowanie działań interwencyjnych w oddziałach na polecenia pielęgniarki dyżurnej lub lekarza dyżurnego, transport zwłok ze wszystkich oddziałów szpitalnych do prosektorium, wykonywanie innych poleceń bezpośredniego przełożonego lub Dyrekcji Szpitala, leżących w zakresie kompetencji salowego a nie ujętych w niniejszym zakresie. Natomiast w zakresie uprawnień odwołującego leżało pobieranie z magazynu środków czystościowych niezbędnych do utrzymania czystości na wyznaczonym odcinku, dobór sprzętu i metod pracy w zakresie niezbędnym do prawidłowego wywiązywania się z założonych zadań, zgłaszania zapotrzebowania na sprzęt i środki niezbędne do właściwego wykonywania pracy, zgłaszania uwag i wniosków dotyczących organizacji pracy a mających wpływ na utrzymanie czystości i zapewnienie pacjentom bezpieczeństwa oraz jak najlepszych warunków opieki. W (...) Centrum (...) w M. od 1 stycznia 2009r. do nadal jest prowadzony rejestr stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Stanowisko sanitariusza nie jest ujęte w wykazie stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.

Powyższy stan faktyczny Sąd Okręgowy ustalił na podstawie akt organu rentowego, akt osobowych S. T., zeznań stron: S. T. i B. M. oraz zeznań świadka E. P..

W tym stanie rzeczy, Sąd pierwszej instancji uznał, że odwołanie nie jest zasadne. Stwierdził, że w art.83 ust.1 pkt 3 ustawy z dnia 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych został wskazany zakres kompetencyjny Zakładu Ubezpieczeń Społecznych dotyczący składek na Fundusz Emerytur Pomostowych, według którego Zakład wydaje decyzje w zakresie indywidualnych spraw dotyczących (...) ustalania wymiaru składek na Fundusz Emerytur Pomostowych i ich poboru, a także umarzania należności z tytułu tych składek. Z kolei w ustawie z 19 grudnia 2008r. o emeryturach pomostowych zostały określone między innymi warunki nabywania prawa do emerytur pomostowych, zasady i tryb opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych oraz zasady finansowania emerytur pomostowych, a także obowiązki Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz płatników składek w zakresie tworzenia i prowadzenia centralnego rejestru i wykazu stanowisk pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze oraz centralnego rejestru i ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Jak wynika z zapisów tej ustawy, Fundusz Emerytur Pomostowych, zwany dalej „FEP”, jest państwowym funduszem celowym powołanym w celu finansowania emerytur pomostowych. Jego dysponentem jest ZUS (art.29 ustawy). Składki na FEP opłaca się za pracownika, który spełnia łącznie następujące warunki: 1. urodził się po dniu 31 grudnia 1948r.; 2. wykonuje prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, o których mowa w art.3 ust.1 i 3 (art.35 ust.1 ustawy). Obowiązek opłacania składek na FEP za pracownika powstaje z dniem rozpoczęcia wykonywania przez niego pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, a ustaje z dniem zaprzestania wykonywania tych prac (art.35 ust.2 ustawy). Stosownie do treści art.41 ww. ustawy Zakład Ubezpieczeń Społecznych prowadzi:1. centralny rejestr stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze; 2. centralny rejestr pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, za których jest przewidziany obowiązek opłacania składek na FEP. Płatnik składek natomiast jest obowiązany prowadzić: 1.wykaz stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze; 2. ewidencję pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, za których jest przewidziany obowiązek opłacania składek na FEP, zawierającą dane, o których mowa w ust.3 pkt 2. Z treści zacytowanych przepisów wynika, że ustawa o emeryturach pomostowych czyni płatnika składek (pracodawcę) odpowiedzialnym za ustanowienie wykazu prac stanowisk pracy oraz ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Aby zapewnić prawidłowość sporządzanych ewidencji, w art.41 ust.5 i 6 ustawy zobowiązano płatników składek do poinformowania pracowników o dokonaniu wpisu do ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, przyznając pracownikom prawo skierowania skargi do Państwowej Inspekcji Pracy. Na podstawie art.11a ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy, właściwe organy Państwowej Inspekcji Pracy są uprawnione do nakazania pracodawcy umieszczenia pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, o której mowa w art.41 ust.4 pkt 2 ustawy, wykreślenia go z ewidencji oraz do sporządzenia korekty dokonanego wpisu w tej ewidencji. W ocenie Sądu pierwszej instancji, podmiotem uprawnionym do zakwalifikowania danego rodzaju pracy do pracy wykonywanej w szczególnych warunkach lub pracy o szczególnym charakterze jest przede wszystkim płatnik składek, a więc pracodawca. Organy PIP są uprawnione do nakazania umieszczenia pracownika, decyzją administracyjną wydaną na podstawie art.11a ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy, w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, jednakże wydanie takiego nakazu możliwe jest jedynie wówczas, gdy dane stanowisko pracy zostało przez samego pracodawcę zaliczone do wykazu stanowisk pracy, na których wykonywane są prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, a pracownik zajmujący takie właśnie stanowisko w zakładzie pracy nie został przez pracodawcę uwzględniony w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (por. wyrok NSA z 26 marca 2015r., sygn. akt I OSK 2377/13). Rola inspekcji pracy w tym zakresie ogranicza się do orzekania o istnieniu lub nieistnieniu obowiązku pracodawcy o charakterze ewidencyjno-sprawozdawczym. W związku z tym Sąd Okręgowy stwierdził, że za ustanowienie wykazu prac stanowisk pracy oraz ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze oraz za umieszczenie poszczególnych pracowników w tej ewidencji jest odpowiedzialny pracodawca- płatnik składek. Od 1 stycznia 2009r. do nadal u pracodawcy odwołującego się prowadzony jest rejestr pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Skarżący nie został umieszczony w tych rejestrach, ponieważ stanowisko, na którym jest zatrudniony nie jest ujęte w wykazie stanowisk pracy, na których są wykazane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Mając na uwadze zakres żądania wskazany we wniosku S. T., a także kompetencje ustawowe Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w zakresie działań dotyczących FEP, Sąd pierwszej instancji uznał, iż prawidłowo organ rentowy odmówił wszczęcia postępowania administracyjnego w przedmiotowej sprawie, która dotyczy w istocie włączenia stanowiska sanitariusza świadczącego pracę w Izbie Przyjęć (...) do wykazu stanowisk pracy w warunkach szczególnych i o szczególnym charakterze, a w konsekwencji zaliczenie okresu pracy na stanowisku sanitariusza w izbie przyjęć szpitala psychiatrycznego do okresu pracy w szczególnym charakterze, co uprawniałoby odwołującego się do uzyskania uprawnień, o których mowa w przepisach ustawy z dnia 19 grudnia 2008r. o emeryturach pomostowych. Zgodnie z ustawą z dnia 19 grudnia 2008r. o emeryturach pomostowych, prace o szczególnym charakterze to prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się. Wykaz prac o szczególnym charakterze określa załącznik nr 2 do ustawy z dnia 19 grudnia 2008r. o emeryturach pomostowych. Ustawa o emeryturach pomostowych wymienia rodzaje prac, a nie konkretne stanowiska. To na pracodawcach ciąży obowiązek oceny, czy dany rodzaj pracy wykonywanej przez pracownika na określonym stanowisku pracy powinien być uznany za pracę w szczególnych warunkach, czy o szczególnym charakterze, zgodnie z definicjami tych prac zawartymi w tej ustawie. Przedmiotowa ustawa w załączniku nr 2 pkt 23 do prac wykonywanych w szczególnym charakterze zalicza prace personelu medycznego oddziałów psychiatrycznych i leczenia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 19 kwietnia 1994r. o ochronie zdrowia psychicznego. W kwestii możliwości zaliczenia pracy sanitariusza (salowego) na oddziale psychiatrycznym do prac objętych wykazem prac w szczególnym charakterze Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 czerwca 2011r. (sygn.akt I UK 415/10) stwierdził, że dla dopuszczalności zaliczenia okresów pracy salowej do okresów zatrudnienia w szczególnym charakterze znaczenie mają następujące ustawowe okoliczności. Po pierwsze, możliwość i zasadność zaliczenia salowej do personelu medycznego (osobą wykonującą zawód medyczny jest osoba uprawniona na podstawie odrębnych przepisów do udzielania świadczeń zdrowotnych oraz osoba legitymująca się nabyciem fachowych kwalifikacji do udzielania świadczeń zdrowotnych w określonym zakresie lub w określonej dziedzinie medycyny, uprawniona do udzielania świadczeń zdrowotnych), a po drugie rozstrzygniecie wątpliwości co do dopuszczalności kwalifikacji prac salowych (pracujących w bezpośrednim kontakcie z pacjentami oddziałów psychiatrycznych, które nie mogą udzielać świadczeń zdrowotnych) do okresów o szczególnym charakterze, co wymaga stwierdzenia szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej wymaganych do wykonywania obowiązków salowej, które ze względu na nieprzewidywalność zachowań pacjentów potencjalnie zagrażają bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób. Sąd Okręgowy uznał, że właściwym działaniem pracodawcy było powstrzymanie się od zaliczenia sanitariusza Izby Przyjęć do osób objętych wykazem prac wykonywanych w szczególnym charakterze. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 lipca 2011r. w sprawie kwalifikacji wymaganych od pracowników na poszczególnych rodzajach stanowisk pracy w podmiotach leczniczych niebędących przedsiębiorcami (Dz.U. z 2011r. nr 151, poz.896) zalicza sanitariuszy do pracowników działalności podstawowej (podobnie jak lekarzy i pielęgniarki, salowe). Pracodawca odwołującego, zarządzeniem wewnętrznym nr (...) z dnia 30 listopada 2015r. Dyrektora (...) Centrum (...) w M. ustalił wykaz prac w szczególnych warunkach oraz o szczególnym charakterze. W powyższym wykazie wskazane są stanowiska pracy: lekarz, psycholog, terapeuta uzależnień, terapeuta zajęciowy, pielęgniarka, pielęgniarz, zatrudnieni we wskazanych komórkach organizacyjnych. W wykazie tym nie znajduje się stanowisko sanitariusza zatrudnionego w oddziale psychiatrycznym lub izbie przyjęć szpitala. (...) w piśmie z dnia 6 kwietnia 2010r., stanowiącym odpowiedz na pismo płatnika składek z dnia 30 grudnia 2009r., wskazał, iż prace lekarza, psychologa i pielęgniarki spełniają kryteria kwalifikacji do prac o szczególnym charakterze w rozumieniu ustawy o emeryturach pomostowych, prace terapeuty uzależnień i terapeuty zajęciowego być zakwalifikowane pod warunkiem posiadania przez tych pracowników wyksztalcenia medycznego lub psychologicznego, ponadto salowy i sanitariusz są pracownikami działalności podstawowej o innym charakterze niż pracownicy medyczni i nie ma formalnego i merytorycznego uzasadnienia zaliczenia tych zawodów do kategorii zawodów medycznych. W ocenie Sądu pierwszej instancji, brak jest przesłanek do zaliczenia stanowiska pracy odwołującego się do prac o szczególnym charakterze, gdyż nie ma podstaw prawnych do zaliczenia stanowiska sanitariusza do personelu medycznego oddziału psychiatrycznego i leczenia uzależnień. Stanowisko sanitariusza jest umiejscowione w grupie pracowników działalności podstawowej szpitala, ale nie zaliczane do personelu medycznego. Ponadto wykonywane przez odwołującego się czynności, kiedy pomagał pielęgniarkom w bezpośrednim kontakcie z pacjentami, nie stanowiły pracy w pełnym wymiarze czasu pracy, gdyż zgodnie z zakresem obowiązków do zadań sanitariuszy należą czynności: utrzymanie porządku we wszystkich pomieszczeniach Izby Przyjęć oraz przed wejściem do budynku, mycie oraz dezynfekcja łóżek i wózków do przewożenia chorych, co nie jest pracą w szczególnym charakterze. Tymczasem przepis art.3 ust.5 ustawy o emeryturach pomostowych wymaga, aby praca taka była wykonywana w pełnym wymiarze.

Reasumując Sąd Okręgowy stwierdził, że odwołujący się nie należy do personelu medycznego i nie wykonuje pracy w szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach pomostowych, a tym samym nie spełnia wszystkich warunków koniecznych do zaliczenia przez pracodawcę sanitariusza zatrudnionego w Izbie Przyjęć (...) Centrum (...) w M. do wykazu prac w szczególnych warunkach oraz o szczególnym charakterze, co skutkowało oddaleniem odwołania na mocy art.477 ¹⁴§1 k.p.c. O kosztach orzeczono w myśl art.102 k.p.c.

Apelację od przedmiotowego wyroku złożył odwołujący się, zarzucając:

1. naruszenie przepisów prawa materialnego, tj.

1. pkt 23 załącznika numer 2 do ustawy z dnia 19 grudnia 2008r. o emeryturach pomostowych w związku z art.3 ust.3 tej ustawy poprzez ich błędną interpretację polegającą na przyjęciu, iż nie należy do kategorii pracowników zaliczanych do „personelu medycznego” w sytuacji ustalenia, iż stosuje przymus bezpośredni względem pacjentów, przez co uczestniczy w procesie ich leczenia;

2. art.3 ust.4 w związku z art.41 ust.4 pkt 1 ustawy z dnia 19 grudnia 2008r. o emeryturach pomostowych poprzez jego błędną interpretację polegającą na przyjęciu, iż pracy w warunkach szczególnych nie wykonuje w pełnym wymiarze czasu pracy, podczas gdy prawidłowa interpretacja przepisu powinna prowadzić do wniosku, że oprócz wymienionego rodzaju pracy w warunkach szczególnych może wykonywać również inne czynności;

- co doprowadziło do niezastosowania wskazanych artykułów i oddalenia odwołania;

II. naruszenie przepisów postępowania, tj. art.233 §1 k.p.c. poprzez oparcie rozstrzygnięcia na niepełnym materiale dowodowym z pominięciem pisma ZUS Oddział w K. z dnia 30 września 2019r., co doprowadziło do uznania, iż z interpretacji przekazywanej wielokrotnie przez różne organy tj. Ministerstwo Zdrowia i ZUS wynika, że brak jest możliwości zaliczenia pracy salowej do prac w warunkach szczególnych, podczas gdy analizowane przez sąd odpowiedzi ZUS i Ministerstwa Pracy datowane były na rok 2009, zaś całkowicie pominięta została interpretacja wydana w powołanym powyżej piśmie z roku 2020, w którym przedstawione zostało stanowisko przeciwne, iż salową zaliczyć należy do kategorii pracowników wykonujących pracę w warunkach szczególnych.

Mając na uwadze powyższe zarzuty apelujący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez nakazanie pracodawcy tj. (...) w M. umieszczenia stanowiska sanitariusza zatrudnionego w Izbie Przyjęć (...) w M. w wykazie prac wykonywanych w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze i opłacanie za niego składek na FEP, a ponadto zasądzenie kosztów sądowych, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego.

W odpowiedzi na apelację odwołującego się płatnik składek wniósł o jej oddalenie oraz zasądzenie kosztów postępowania według norm prawem przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja okazała się uzasadniona.

Na wstępie należy odnotować, że na obecnym etapie procesu podstawa faktyczna rozstrzygnięcia nie jest kwestionowana. Sformułowane przez apelującego zarzuty nie zmierzają do zanegowania prawidłowości poczynionych przez Sąd Okręgowy ustaleń faktycznych (obejmujących między innymi okoliczności związane z rodzajem wykonywanych przez niego obowiązków na stanowisku sanitariusza szpitala psychiatrycznego), lecz zostały wysunięte celem podważenia oceny prawnej tego zatrudnienia z perspektywy wymogu opłacenia składek na Fundusz Emerytur Pomostowych. Z tego względu, Sąd Apelacyjny podzielił stan faktyczny sprawy, przedstawiony w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, przyjmując go za własny.

W fazie postępowania drugoinstancyjnego sedno sporu obejmuje dwa zagadnienia natury prawnej: po pierwsze, czy Zakład Ubezpieczeń Społecznych w zakresie swoich kompetencji jest uprawniony do ustalenia obowiązku opłacenia składek na Fundusz Emerytur Pomostowych, a po drugie czy wykonywane przez odwołującego się obowiązki służbowe (sanitariusza zatrudnionego w (...) Centrum (...) w M. na Izbie Przyjęć) spełniają kryteria pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu art.3 ust.1 i 3 ustawy z dnia 19 grudnia 2008r. o emeryturach pomostowych (t.jedn.Dz.U. z 2024r.,poz.1696).

W odniesieniu do pierwszego ze spornych zagadnień należy zacytować treść art.83 ust.1 ustawy z dnia 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.Dz.U.z 2024r.,poz.497), zgodnie z którym Zakład wydaje decyzje w zakresie indywidualnych spraw dotyczących w szczególności: 1) zgłaszania do ubezpieczeń społecznych; 1a) ustalania płatnika składek; 2) przebiegu ubezpieczeń; 3) ustalania wymiaru składek i ich poboru, a także umarzania należności z tytułu składek; 3a) ustalania wymiaru składek na Fundusz Emerytur Pomostowych i ich poboru, a także umarzania należności z tytułu tych składek; 4) ustalania uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Sposób zredagowania tego przepisu (użycie sformułowania „w szczególności”) przemawia za tym, że katalog wymienionych w nim spraw nie ma charakteru zamkniętego. Ponadto - zdaniem Sądu Apelacyjnego - skoro organ rentowy jest władny do ustalenia wymiaru składek i ich poboru, w tym również składek na Fundusz Emerytur Pomostowych, to tym bardziej jest uprawniony do ustalenia samego obowiązku odprowadzania należności składkowych. Dopuszczalność wydania przez organ rentowy decyzji w indywidualnej sprawie nie może być odkodowywana jedynie w oparciu o literalne brzmienie cytowanego przepisu, z pominięciem zakresu działalności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz pełnionych przez ten organ zadań. W tym kontekście warto przywołać przepis art.68 ust.1 ww. ustawy systemowej, który do zakresu działania Zakładu przyporządkowuje realizację przepisów o ubezpieczeniach społecznych, a w szczególności: a) stwierdzanie i ustalanie obowiązku ubezpieczeń społecznych; b) ustalanie uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych oraz wypłacanie tych świadczeń; c) wymierzanie i pobieranie składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Solidarnościowy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych; d) prowadzenie rozliczeń z płatnikami składek z tytułu należnych składek i wypłacanych przez nich świadczeń podlegających finansowaniu z funduszy ubezpieczeń społecznych lub innych źródeł; e) prowadzenie indywidualnych kont ubezpieczonych i kont płatników składek, a także kontrolę wykonywania przez płatników składek i przez ubezpieczonych obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych itp. Wskazany powyżej zakres powierzonych organowi rentowemu zadań i kompetencji w sferze ubezpieczeń społecznych, do której przynależą także emerytury pomostowe, jest zatem szeroki i obejmuje całość zagadnień dotyczących zarówno podlegania ubezpieczeniom społecznym, jak też obowiązku opłacenia składek na poszczególne ubezpieczenia i związane z nimi fundusze, podstawy wymiaru tychże składek, a następnie przyznawania i wypłacania stosownych świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Wypada również zaznaczyć, że w myśl art.29 ust.1 i 2 ustawy o emeryturach pomostowych, Zakład jest dysponentem Fundusz Emerytur Pomostowych, który został powołany w celu finansowania emerytur pomostowych. Przychody tego Funduszu pochodzą między innymi ze składek na FEP (art.30 ust.1 pkt 1 ww. ustawy). Nie budzi przy tym wątpliwości, że składki na Fundusz Emerytur Pomostowych oblicza, rozlicza i opłaca co miesiąc płatnik składek. Ponadto, na mocy art.41 ust.1 ustawy o emeryturach pomostowych, Zakład został zobligowany do prowadzenia centralnego rejestru stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze oraz centralnego rejestr pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, za których jest przewidziany obowiązek opłacania składek na FEP. Chodzi bowiem o system bieżącego ewidencjonowania okresów pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, uprawniających następnie (po osiągnięciu odpowiedniego wieku) do emerytury pomostowej. Płatnicy składek (pracodawcy) także zostali obciążeni odpowiedzialnością za ustanowienie wykazu prac stanowisk pracy oraz ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, natomiast pracownikowi przyznano prawo skierowania do Państwowej Inspekcji Pracy skargi dotyczącej niewpisania go do prowadzonej przez pracodawcę ewidencji. Należy jednak podkreślić, że w ramach tej skargi pracownik nie może wnioskować do organów inspekcji pracy o wydanie rozstrzygnięcia, czy dane stanowisko pracy (które zajmuje pracownik) spełnia kryteria pracy o szczególnym charakterze. W orzecznictwie sądów administracyjnych utrwalony jest pogląd, iż organy inspekcji pracy nie są upoważnione do wydawania decyzji władczo przesądzających o kwalifikacji stanowiska pracy w świetle wymogów ustawy o emeryturach pomostowych (por. wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego: z 29 września 2020r., I OSK 194/20, LEX nr 3062862; z 26 marca 2015r., sygn. akt I OSK 2377/13; z 27 października 2015r., sygn. akt I OSK 920/14; z 20 marca 2014r., sygn. akt I OSK 238/13 i z 11 lutego 2016r., sygn. akt I OSK 1684/14). Zakres właściwości organów Państwowej Inspekcji Pracy ogranicza się do spraw, w których kwalifikacja pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze nie jest sporna. W razie pojawiających się w tej kwestii zastrzeżeń właściwym do rozpoznania sporu jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych, a następnie sąd powszechny - w przypadku sporów emerytalny lub sąd powszechny - w przypadku wystąpienia przez pracownika z roszczeniem określonym w art.189 k.p.c. w trakcie trwania stosunku pracy. Zakwalifikowanie pracownika do osób wykonujących pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymaga zatem rozstrzygnięcia przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych lub przez sąd pracy i ubezpieczeń społecznych. Jednoznaczne stanowisko orzecznicze w tym przedmiocie zostało zaprezentowane w uchwale Naczelnego Sądu Administracyjnego z 13 listopada 2012r., I OPS 4/12, w której wskazano, że sprawy o przyznanie emerytury pomostowej oraz sprawy dotyczące obowiązku opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych są sprawami z zakresu ubezpieczeń społecznych, które należą do właściwości organów rentowych i sądów powszechnych. W postępowaniu zainicjowanym przez pracownika organy inspekcji pracy nie mogą rozstrzygać o charakterze jego pracy i przesądzać o okolicznościach decydujących o objęciu go obowiązkami wynikającymi z przepisów emerytalnych. Prowadzone przez inspekcje pracy postępowanie kontrolne może zakończyć się wydaniem nakazu wpisu do ewidencji tylko wówczas, gdy dane stanowisko pracy zostało przez samego pracodawcę zaliczone do wykazu stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, a pomimo to pracownik - spełniający wszystkie warunki do objęcia go obowiązkiem opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych - nie został wciągnięty do ewidencji. Ponadto nakaz może być wydany w sytuacji, jeżeli w wyniku decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych ustalone zostanie, że pracownik zatrudniony na danym stanowisku spełnia warunki do objęcia go obowiązkiem uiszczania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych. O zaliczeniu danego stanowiska do stanowisk, na którym są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze decyduje zatem pracodawca albo może przesądzić na wniosek pracownika Zakład Ubezpieczeń Społecznych, wydając decyzję o obowiązku opłacania za danego pracownika składek na Fundusz Emerytur Pomostowych (zob. także wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w P. z dnia 22 czerwca 2011r., II SA/Po 279/11, LEX nr 863892 i powołane tam orzecznictwo).

Mając na uwadze przedstawiony powyżej zakres kompetencji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w sprawach ubezpieczeń społecznych, obejmujących system emerytur pomostowych, jak również przywołane orzecznictwo sądów administracyjnych Sąd Apelacyjny stwierdził, że kwestia wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu art.3 ust.1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych podlega rozpoznaniu przez organ rentowy. Jest to bowiem okoliczność rzutująca na obowiązek opłacenia składek na Fundusz Emerytur Pomostowych, a następnie spełnienie warunku nabycia prawa do emerytury pomostowej, zaś ocena tych zagadnień przynależy do właściwości Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Rozstrzygnięcie spornej kwestii w niniejszym postępowaniu odwoławczym, w którym stronami są: ubezpieczony (pracownik), płatnik składek (pracodawca) i organ rentowy, wydaje się być celowe nie tylko z uwagi na obecny spór dotyczący powinności odprowadzenia przez pracodawcę składek na FEP, ale także ze względu na aktualizującą się w późniejszym okresie (po osiągnięciu odpowiedniego wieku) kwestię nabycia przez ubezpieczonego prawa do emerytury pomostowej. Rozstrzygnięcie przedmiotowej sprawy będzie bowiem miało powagę rzeczy osądzonej wobec wszystkich stron procesu, co pozwoli w przyszłości uniknąć wątpliwości na tle przyznania świadczenia emerytalnego z tytułu wykonywania pracy o szczególnym charakterze.

Przechodząc do analizy drugiego ze spornych zagadnień w pierwszej kolejności należy zasygnalizować, że w załączniku nr 2 do powołanej wyżej ustawy o emeryturach pomostowych, zawierającym wykaz prac o szczególnym charakterze, w punkcie 23 wymieniono prace personelu medycznego oddziałów psychiatrycznych i leczenia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 19 sierpnia 1994r. o ochronie zdrowia psychicznego. W aktualnym orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażany jest pogląd, iż „prace personelu medycznego oddziałów psychiatrycznych i leczenia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 19 sierpnia 1994r. o ochronie zdrowia psychicznego", to również prace osób, które - nie mając wykształcenia medycznego – wykonują w bezpośrednim kontakcie z pacjentami czynności opieki nad pacjentami, czynności związane z utrzymaniem czystości i porządku wokół pacjentów oraz bezpośrednio asystują przy czynnościach lekarzy lub pielęgniarek udzielających świadczeń zdrowotnych w rozumieniu art.2 pkt 10 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011r. o działalności leczniczej: działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia (vide wyrok Sądu Najwyższego z 12 września 2023r., III USKP 20/22, OSNP 2024/6/63 lub LEX nr 3611563 i z 9 stycznia 2025r., I USKP 159/24, LEX nr 3814773 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z 6 lutego 2024r., III USK 393/23, LEX nr 3669657). Pojęcie "personel medyczny" użyte w załączniku nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych nie może być bowiem wykładane przez pryzmat definicji "zawodu medycznego", gdyż personel medyczny" jest pojęciem szerszym (każda osoba wykonująca zawód medyczny może wchodzić w skład personelu medycznego ale nie odwrotnie). W tym względzie Sąd Najwyższy wskazuje na autonomiczny charakter prawa ubezpieczeń społecznych, który sprawia, że wykładnia językowa desygnatu "personel medyczny" podlega korelacji z wykładniami: systemową, funkcjonalną oraz historyczną, łączącymi się z przedmiotowym zakresem prawa ubezpieczeń społecznych oraz przepisami ustaw normujących leczenie psychiatryczne. W świetle przepisów ustawy z dnia 19 sierpnia 1994r. o ochronie zdrowia psychicznego chodzi o prace pracowników związane z leczeniem pacjentów na oddziałach psychiatrycznych i oddziałach leczenia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami. Zdaniem Sądu Najwyższego, czynnikiem wpływającym na szczególny charakter omawianych prac jest bezpośredni kontakt z osobami z zaburzeniami psychicznymi, powodującymi, że ich zachowania są nieobliczalne, impulsywne, niekiedy - gwałtowne lub agresywne. Wymaga to od pracowników jednostki leczniczej, zatrudnionych w bezpośredniej obecności osób chorych, nieustannej uwagi, szybkiej reakcji, niekiedy natychmiastowej konieczności użycia siły fizycznej, odporności na ciągły stres i niebezpieczeństwo. Kryterium zaliczenia pracownika do grona osób objętych punktem 23 załącznika 2 nie może być zatem rozpatrywane w kategoriach poziomu i charakteru wykształcenia danego pracownika, ale z uwzględnieniem rodzaju wykonywanych przez niego obowiązków, które mogą polegać także na asystowaniu przy czynnościach związanych z diagnozowaniem, obserwacją lub leczeniem pacjentów z zaburzeniami psychiatrycznymi. Pomagający i wykonujący polecenia lekarza i pielęgniarki (a więc uczestniczący w szeroko rozumianym procesie leczenia) salowy lub sanitariusz, mający bezpośredni kontakt z pacjentami, narażony jest na czynniki ryzyka, osłabiające szybciej niż w przypadku przeciętnego pracownika zdolności psychofizyczne do wykonywania pracy w miarę upływu czasu, w takim samym stopniu jak lekarz i pielęgniarka. Sanitariusz należy zatem do grona personelu szpitalnego ponoszącego szczególną odpowiedzialność oraz narażonego na zagrożenie wynikające z bezpośredniego kontaktu z pacjentami szpitala psychiatrycznego, mogące przyczyniać się do szybszej utraty sił psychofizycznych (zdolności do pracy) w rozumieniu art.3 ust.2 ustawy o emeryturach pomostowych. Dominującą rolę odgrywa tutaj czynnik interesu publicznego - ochrony innych osób przed niebezpieczeństwem związanym z faktem, że pracownik, który wykonuje te szczególnie odpowiedzialne czynności może nie mieć już należytej sprawności psychofizycznej, ze względu na jej naturalne obniżenie podyktowane wiekiem. Możliwość przyznania prawa do emerytury pomostowej salowej zatrudnionej w bezpośrednim kontakcie z pacjentami oddziałów psychiatrycznych lub oddziałów leczenia uzależnień została zaakceptowana już w wyroku Sądu Najwyższego z 14 czerwca 2011r., I UK 415/10 (OSNP 2012/13-14/180 lub LEX nr 1084703). Z poczynionych przez Sąd pierwszej instancji ustaleń faktycznych (niekwestionowanych na etapie postępowania apelacyjnego) wynika, że do obowiązków ubezpieczonego należy pomoc pielęgniarkom przy higienie pacjenta, zmianie pampersów, zmianie pościeli, przy czynnościach związanych z karmieniem pacjenta, przebieraniem, przewiezieniem do lekarza na badanie, a następnie na oddział przydzielony przez lekarza oraz doprowadzenie do łóżka, przy pacjentach pobudzonych przytrzymanie pacjenta przy pobieraniu krwi lub zmianie opatrunku, a nadto stosowanie procedury związanej z zapinaniem pacjenta w pasy, świadczenie pomocy na innych oddziałach, udział w reanimacjach itp. Nie budzi zatem wątpliwości, iż ubezpieczony (sanitariusz) wykonuje prace w bezpośrednim kontakcie z pacjentem, uczestniczy w pielęgnacji i obsłudze chorych, udziela pomocy pielęgniarkom, asystując przy wielu czynnościach procesu leczniczego, nawet łączących się z użyciem środków przymusu bezpośredniego w stosunku do pacjenta, między innymi poprzez przytrzymanie lub unieruchomienie pacjenta, co wyczerpuje przesłanki pracy o szczególnym charakterze, ujętej w punkcie 23 załącznika 2 ustawy o emeryturach pomostowych. Powyższej kwalifikacji nie wyklucza realizowanie przez odwołującego się prac porządkowych, które były związane z zajmowanym przez niego stanowiskiem służbowym i miały drugorzędne (uboczne) znaczenie w stosunku do podstawowych obowiązków wymagających bezpośredniej styczności z pacjentami szpitala psychiatrycznego.

Podsumowując, Sąd drugiej instancji uznał, że wydany przez Sąd Okręgowy wyrok (oddalający odwołanie od kontrolowanej decyzji organu rentowego), pomimo właściwej rekonstrukcji stanu faktycznego niniejszej sprawy, nie stanowi prawidłowego rozstrzygnięcia spornych zagadnień prawnych. Apelacja zasługiwała na uwzględnienie i doprowadziła do zmiany zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającej go decyzji poprzez stwierdzenie obowiązku pracodawcy ubezpieczonego opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych za odwołującego się, o czym orzeczono na mocy art.386 §1 k.p.c.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono zgodnie z art.98 k.p.c. w zw. z art.105 §1 k.p.c., zasądzając od organu rentowego oraz płatnika składek na rzecz odwołującego się tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego kwoty po 135 zł (dające łącznie kwotę 270 zł, ustaloną przy zastosowaniu §10 ust.1 pkt 2 w zw. z §9 ust.2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015r. w sprawie opłat za czynności adwokackie - t.jedn. Dz.U.2023r.,poz.1964 w brzmieniu obowiązującym w fazie postępowania apelacyjnego), które przyznano wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od daty uprawomocnienia się niniejszego orzeczenia do dnia zapłaty w myśl art.98 §1 ¹ k.p.c.

Krystian Serzysko