Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Krakowie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 2 lipca 2025 r.

Sąd Apelacyjny w Krakowie III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: SSA Dariusz Płaczek

Protokolant: Anna Żarczyńska-Ziobro

po rozpoznaniu w dniu 2 lipca 2025 r. w Krakowie na rozprawie

sprawy z odwołania J. S.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w K.

o ustalenie kapitału początkowego i wysokość emerytury

na skutek apelacji odwołującej J. S.

od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie VII Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 31 lipca 2020 r. sygn. akt VII U 3332/19

I.  zmienia zaskarżony wyrok w części oraz poprzedzające go decyzje z dnia 11 grudnia 2018 roku i 9 stycznia 2019 roku w ten sposób, że przyznaje odwołującej J. S. prawo do najniższej emerytury od dnia 1 listopada 2018 roku;

II.  w pozostałej części apelację oddala;

III.  koszty postępowania między stronami wzajemnie znosi.

Sygn. akt III AUa 2612/20

UZASADNIENIE

Decyzją z 30 listopada 2018 r., Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. ponownie ustalił wartość kapitału początkowego dla J. S. na dzień 1 stycznia 1999 r. Do ustalenia wartości kapitału początkowego organ rentowy przyjął okresy składowe w wymiarze 7 lat, 1 miesiąca oraz 15 dni, a także okresy nieskładkowe, tj. okresy sprawowania opieki nad dzieckiem w wymiarze 6 lat. Organ rentowy wskazał, że kapitał początkowy ustalony na dzień 1 stycznia 1999 r. wyniósł 58.398,78 zł.

Decyzją z 11 grudnia 2018 r.. organ rentowy przyznał J. S. emeryturę od 1 listopada 2018 r., w kwocie 917,56 zł, która jest niższa od najniższej emerytury, ponieważ zdaniem organu rentowego ubezpieczona nie udowodniła łącznie okresów składkowych i nieskładkowych w wymiarze 20 lat.

Decyzją z 9 stycznia 2019 r., organ rentowy przyznał ubezpieczonej emeryturę
od 1 listopada 2018 r. w kwocie 990,59 zł, wskazując, że świadczenie to jest niższe
od najniższej emerytury, ponieważ ubezpieczona nie udowodniła łącznie okresów składkowych i nieskładkowych oraz uzupełniających, w wymiarze co najmniej 20 lat.

Decyzją z 25 lipca 2019 r., organ rentowy odmówił ponownego ustalenia wysokości świadczenia dla J. S., z uwzględnieniem pracy w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16. roku życia w latach 1974 – 1978.

W odwołaniu od tych decyzji J. S. domagała się ich zmiany, zarzucając, wadliwe obliczenie stażu ubezpieczeniowego a także przyznanie zbyt małej kwoty zwiększenia do emerytury z tytułu opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników.

Wyrokiem z dnia 31 lipca 2020r., sygn. akt VII U 3332/19 Sąd Okręgowy w Krakowie oddalił odwołania J. S.. Jako okoliczności bezsporne w sprawie Sąd Okręgowy przytoczył treść zaskarżonych decyzji wskazując też, że odwołująca urodziła się (...) Sąd ocenił, że odwołania od tych decyzji nie zasługują na uwzględnienie. Wskazał, iż zgodnie z art. 173 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w brzmieniu aktualnym w dacie wydania zaskarżonej decyzji dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy przed dniem wejścia w życie ustawy opłacali składki na ubezpieczenie społeczne lub za których składki opłacali płatnicy składek, ustala się kapitał początkowy. Natomiast na podstawie art. 174 ust. 1-2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych kapitał początkowy ustala się na zasadach określonych w art. 53,z uwzględnieniem ust. 2-12. Przy ustalaniu kapitału początkowego przyjmuje się przebyte przed dniem wejścia w życie ustawy:

1)  okresy składkowe, o których mowa w art. 6;

2)  okresy nieskładkowe, o których mowa w art. 7 pkt 5;

3)  okresy nieskładkowe, o których mowa w art. 7 pkt. 1-3 i 6-12, w wymiarze nie większym niż określony w art. 5 ust. 2.

Okresami składkowymi są m.in. okresy ubezpieczenia natomiast w myśl art. 6 ust. 2 pkt 1a – za okresy składkowe uważa się przypadające przed dniem 15 listopada 1991 r. okresy, za które została opłacona składka na ubezpieczenie społeczne albo za które nie było obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne: zatrudnienia po ukończeniu 15 lat życia na obszarze Państwa Polskiego - w wymiarze nie niższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy, jeżeli w tych okresach pracownik pobierał wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia społecznego: chorobowy, macierzyński lub opiekuńczy albo rentę chorobową. Sąd Okręgowy wskazał również, iż stosownie do treści art. 7 pkt 5 tej ustawy okresami nieskładkowymi są m.in. przypadające przed dniem nabycia prawa do emerytury lub renty okresy urlopu wychowawczego, urlopu bezpłatnego udzielonego na podstawie przepisów w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących opiekujących się małymi dziećmi, innych udzielonych w tym celu urlopów bezpłatnych oraz okresy niewykonywania pracy - z powodu opieki nad dzieckiem w wieku do lat 4 - w granicach do 3 lat na każde dziecko oraz łącznie - bez względu na liczbę dzieci - do 6 lat. Następnie Sąd przywołał treść art. 26 tej regulującego sposób obliczania emerytury. Wskazał również, że stosownie do treści art. 10 ust. 1 ustawy emerytalnej przy ustalaniu prawa do emerytury oraz przy obliczaniu jej wysokości uwzględnia się również następujące okresy, traktując je, z zastrzeżeniem art. 56, jak okresy składkowe: 1) okresy ubezpieczenia społecznego rolników, za które opłacono przewidziane w odrębnych przepisach składki, 2) przypadające przed dniem 1 lipca 1977 r. okresy prowadzenia gospodarstwa rolnego po ukończeniu 16 roku życia, 3) przypadające przed dniem 1 stycznia 1983 r. okresy pracy w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16 roku życia, jeżeli okresy składkowe i nieskładkowe, ustalone na zasadach określonych w art. 5-7, są krótsze od okresu wymaganego do przyznania emerytury, w zakresie niezbędnym do uzupełnienia tego okresu. W myśl art. 10 ust. 2 okresy wymienione w ust. 1 pkt 1 uwzględnia się także przy ustalaniu prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, jeżeli okresy składkowe i nieskładkowe ustalone na zasadach określonych w art. 5-7 są krótsze od okresu wymaganego do przyznania renty, w zakresie niezbędnym do uzupełnienia tego okresu. Natomiast zgodnie z art. 10 ust. 3 ustawy okresów, o których mowa w ust. 1 i 2, nie uwzględnia się, jeżeli zostały one zaliczone do okresów, od których zależy prawo do emerytury lub renty, na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników.

Odnosząc powyższe uregulowania do niniejszej sprawy w powiązaniu z analizą zgromadzonego materiału dowodowego Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, że wszystkie zaskarżone decyzje organu rentowego są prawidłowe zarówno pod kątem dokonanych ustaleń faktycznych jak i zastosowanych przepisów prawa. Podkreślił, że organ rentowy zarówno w zaskarżonych decyzjach jak również w odpowiedziach na odwołania szczegółowo wyjaśnił podstawy prawne i faktyczne zaskarżonych w niniejszej sprawie decyzji, w związku z tym Sąd nie widzi potrzeby, aby szczegółowo przytaczać wszystkie argumenty. Zdaniem tego Sądu brak jest również podstaw do ponownego ustalenia wysokości emerytury ubezpieczonej z uwzględnieniem pracy w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16 roku życia w latach 1974 – 78, ponieważ zgodnie z wyżej powołanym przepisem art. 10 ustawy można taki okres uwzględnić osobom urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r., jedynie w sytuacji, gdy okresy składkowe i nieskładkowe są krótsze od okresu wymaganego do przyznania emerytury w zakresie niezbędnym do uzupełnienia tego okresu. Tym samym wszystkie argumenty ubezpieczonej odnośnie wadliwości obliczenia kapitału początkowego jak również wysokości emerytury należało uznać za bezpodstawne, ponieważ nie zostały oparte na żadnych wiarygodnych dowodach, poza samymi twierdzeniami ubezpieczonej.

Wnosząc apelację od powyższego wyroku, odwołująca zarzuciła błędne ustalenie wysokości emerytury poprzez obliczenie tego świadczenia w niższej wysokości niż najniższa emerytura. Apelująca w szczególności zarzuciła, że spełnia warunek 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych do nabycia najniższej emerytury. Posiada bowiem łącznie 15 lat i 30 dni okresów składkowych, (do których zaliczyła również okresy opłacania składek na ubezpieczenie rolnicze) oraz okresy nieskładkowe, (których wykazała łącznie 6 lat) w wymiarze 1/3 okresów składkowych, co łącznie daje ponad 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych.

Sąd Apelacyjny, zważył co następuje.

Mimo, że odwołująca samodzielnie sporządziła apelację, trudno jej rozumowaniu odnoszącemu się do przesłanek ustalenia świadczenia w wysokości najniższej emerytury, świetle obowiązujących przepisów ustawy z 17 grudnia 1998r. o emerytach i renach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U.2024.1631) odmówić racji.

Warto jednak na wstępie podkreślić, że mimo zaskarżenia w całości wyroku sądu pierwszej instancji, nie podniesiono w apelacji żądnych, konkretnych zarzutów w odniesieniu do decyzji o ustaleniu wysokości kapitału początkowego. Sąd Apelacyjny podziela ocenę prawną sądu pierwszej instancji w zakresie braku podstaw w świetle art. 174 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. emeryturach i rentach z FUS do ustalenia wysokości kapitału początkowego z uwzględnieniem okresów wskazanych w art. 10 tej ustawy, w tym okresu pracy odwołującej w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16 roku życia w latach 1974 – 78. Sąd Okręgowy trafnie zatem przywołał i zastosował przepis art. 174 ustawy w dotyczący sposobu ustalania kapitału początkowego, który przewiduje do ustalenia tego kapitału uwzględnia się jedynie okresy enumeratywnie wskazane w tym przepisie. Warto zauważyć, iż również w świetle art. 87 tej ustawy okres pracy w gospodarstwie rolnym przewidziany w art. 10 ust. 1 pkt 3 tej ustawy (okres bez opłacania składek) nie uwzględnia się też do ustalenia na zasadzie art. 87 w zw. z art. 85 ustawy prawa najniższej emerytury. Reasumując, w zakresie odnoszącym się do decyzji o ustaleniu kapitału początkowego, co do których zresztą nie podniesiono w apelacji żadnych zarzutów, apelacja podlegała oddaleniu.

Biorąc natomiast pod uwagę treść apelacji i zarzutów w niej sformułowanych, na etapie postępowania apelacyjnego sporna była już tylko jedna z kwestii podnoszonych przez odwołującą przed sądem pierwszej instancji, a dotycząca przesłanek do ustalenia najniższej emerytury. W odwołaniu z dnia 15 stycznia 2019r. dotyczącym decyzji o ustaleniu kapitału początkowego oraz decyzji ustalającej wysokość emerytury, odwołująca zarzucała (podobnie jak w apelacji), że posiada 20 – letni okres składkowy i nieskładkowy, co uzasadniło przyznanie jej emerytury w wysokości najniższej emerytury i jednocześnie przedstawiła sposób wyliczenia tego okresu. Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku w praktyce nie odniósł się do jej wyliczeń i tego zarzutu.

Mimo takiej wadliwości uzasadnienia orzeczenia sądu pierwszej instancji i braku odniesienia się do podstawowego zarzutu odwołania, obowiązujący aktualnie model apelacji pełnej zakłada, że sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia, dokonuje własnych ustaleń faktycznych oraz stosuje właściwe przepisy prawa materialnego. Postępowanie apelacyjne powinno więc - co do zasady zakończyć się wydaniem merytorycznego orzeczenia rozstrzygającego definitywnie spór między stronami.

Uzupełniając zatem obraz okoliczności faktycznych sprawy, przede wszystkim wskazać należy sposób obliczenia okresów składkowych i nieskładkowych dokonany przez organ rentowy na potrzeby ustalenia wysokości emerytury odwołującej. Organ rentowy stwierdził, iż odwołująca nie wykazała 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych przyjmując, że udowodniała: 7 lat, 1 miesiąc i 15 dni okresów składkowych oraz 6 lat okresów nieskładkowych, a następnie przy zastosowaniu art. 5 ust. 2 ustawy, ograniczył te okresy nieskładkowe do 1/3 w/w okresów składkowych i w rezultacie przyjął na potrzeby ustalenia prawa do najniższej emerytury 2 lata, 4 miesiące i 15 dni okresów nieskładkowych. Ostatecznie więc ustalił: 7 lat, 1 miesiąc i 15 dni okresów składkowych, 2 lata, 4 miesiące i 15 dni okresów nieskładkowych, a na końcu takiej operacji dodał 7 lat, 11 miesięcy i 15 dni jako „okres uzupełniający” tj. okres opłacania składki na ubezpieczenie społeczne rolników.

Zastosowany - zdaniem Sądu Apelacyjnego błędnie - przez organ rentowy sposób ustalenia okresów składkowych i nieskładkowych należało odnieść do przepisu art. 87 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w brzmieniu obowiązującym w dacie nabycia prawa do emerytury. W myśl art. 87 ust.1 tej ustawy w przypadku gdy emerytura przysługująca z Funduszu określona w art. 26, łącznie z okresową emeryturą kapitałową, albo emerytura przysługująca z Funduszu określona w art. 26, jest niższa niż kwota, o której mowa w art. 85 ust. 2 i 3, emeryturę przysługującą z Funduszu, w tym emeryturę ustaloną ze zwiększeniem, o którym mowa w art. 26a, podwyższa się w taki sposób, aby suma tych świadczeń nie była niższa od tej kwoty, o ile ubezpieczony:

1) mężczyzna - osiągnął wiek emerytalny wynoszący 65 lat i ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 25 lat,

2) kobieta - osiągnęła wiek emerytalny wynoszący 60 lat i ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat,

- z uwzględnieniem ust. 3-7. Przepis art. 5 ust. 2 stosuje się odpowiednio.

Kluczowy dla rozstrzygnięcia przedmiotowej spawy przepis art. 87 ust. 1a. stanowi, iż „w okresie składkowym, o którym mowa w ust. 1 pkt 1 i 2, uwzględnia się okres, za który ustalono zwiększenie, o którym mowa w art. 26a”. Określenie „uwzględnia się” oznacza, że nie jest to żaden „okres uzupełniający”, ale wprost jest to okres składkowy w rozumieniu art. 87 ust. 1 ustawy. Tymczasem organ rentowy dokonał obliczenia okresów składkowych i nieskładkowych, traktując okres opłacania składek na ubezpieczenia społeczne rolników w analogiczny sposób, w jaki stosuje przepis art. 10 ust. 1 tej ustawy, odnoszący się do okresów uzupełniających. Z art. 10 ustawy wynika, że okresy pracy w rolnictwie lub ubezpieczenia rolniczego „traktuje się jak okresy składkowe”, ale się tylko „w zakresie niezbędnym do uzupełnienia” wymaganego okresu. Owo tylko „uzupełnienie” wymaganego okresu, o którym mowa wart 10 ust. 1 ustawy wpływa istotnie na sposób liczenia okresów składkowych i nieskładkowych oraz powoduje, że te okresy uzupełniające, nie są okresami składkowymi uwzględnianymi na potrzeby ustalenia wielkości okresów nieskładkowych wedle reguły przewidzianej przez przepis art. 5 ust 2 ustawy. Ten ostatni przepis przewiduje, iż przy ustalaniu prawa do emerytury i renty oraz obliczaniu ich wysokości okresy nieskładkowe uwzględnia się w wymiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej udowodnionych okresów składkowych. Podkreślić trzeba, że przepis art. 87 ust. 1a ustawy ma nieco inne brzmienie niż art. 10, bowiem stanowi wprost, że „w okresie składkowym o którym mowa w ust. 1pkt 1 i 2 , uwzględnia się okres za który ustalono zwiększenie, o którym mowa w art. 26a ”. Treść art. 87 ust. 1a wskazuje zatem, że okres opłacania składek na ubezpieczenie rolnicze (wskazany w art. 26a) jest okresem składkowym, choć tylko w odniesieniu o okresu składkowego w rozumieniu art. 87 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy i tylko na potrzeby stosowania tego przepisu. Warto też zauważyć, że w art. 87 ustawy w okresie składkowym nie uwzględnia się okresu pracy w gospodarstwie rolnym, ale tylko okres opłacania składek na ubezpieczeni rolnicze, za który ustalono zwiększenie z art. 26 a. Zwiększenie z art. 26a ustala się bowiem tylko z okresu opłacanie składek, (a nie z okresu samej pracy w gospodarstwie rolnym). Zestawienie ostatniego zdania art. 87 ust.1, („przepis art. 5 ust. 2 stosuje się odpowiednio”), z treścią art. 87 ust. 1a, który stanowi, że w okresie składkowym, o którym mowa w ust. 1 pkt 1 i 2, uwzględnia się okres, za który ustalono zwiększenie, nie pozostawia wątpliwości, że sposób obliczania przez organ rentowy łącznej wielkości okresów składkowych i nieskładkowych na potrzeby ustalenia prawa do najniższej emerytury jest błędny.

Podkreślić należy, iż w art. 87 ust. 1 i ust. 1a w zw. z art. 26a ustawy o emeryturach i rentach z FUS okresy opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników (okresy opłacania składek na Fundusz Emerytalny Rolników, Fundusz Ubezpieczenia Społecznego Rolników i ubezpieczenie emerytalno-rentowe) nie są okresami uzupełniającym jak w art. 10 ustawy, dodawanymi już po ustaleniu okresów składkowych i okresów nieskładkowych, (tych ostatnich przy zastosowaniu reguły z art. 5 ust. 2 ustawy), ale są wprost okresem składkowym ( „w okresie składkowym uwzględnia się…”), który również bierze się pod uwagę przy ustaleniu okresów nieskładkowych według zasad z art. 5 ust 2 ustawy, na potrzeby ustalenia prawa do najniższej emerytury, o której mowa w art. 85 ustawy.

Zatem stosując prawidłowo te przepisy, w odniesieniu do odwołującej należało przyjąć, że okresy składkowe wynoszą 7 lat, 1 miesiąc i 15 dni oraz lat 7 lat, 11 miesięcy i 15 dni (okres opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników), co łącznie daje 15 lat i 30 dni okresów składkowych w rozumieniu art. 87 ust. 1 ustawy. Trafnie zatem wskazuje apelująca, że po zastosowywaniu art. 5 ust. 2 ustawy, 1/3 z tak obliczonych okresów składkowych daje ponad 5 lat okresów nieskładkowych, co w rezultacie prowadzi do wniosku, że posiada ona łącznie ponad 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych.

Przyjęty przez Sąd Apelacyjny sposób obliczenia okresów składkowych i nieskładkowy przy zastosowaniu art. 87 ustawy, na potrzeby jedynie ustalenia prawa do najniższej emerytury, jest uzasadniony nie tylko w świetle językowego brzmienia art. 87 i 26a powołanej ustawy, a więc wykładni językowej (gramatycznej), ale i w świetle celu regulacji z art. 87 ustawy, a więc wykładni celowościowej (funkcjonalnej). Celem tej regulacji było, aby przy ustaleniu prawa do najniższej emerytury okres opłacania składek na ubezpieczenie rolnicze (wskazane w art. 26a) był traktowany tak samo jak okres opłacania składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych. Chodzi o to, aby osoby, które ponosiły ciężar opłacania składek na ubezpieczenie rolnicze i nie mogą z tego tytułu skorzystać z emerytury rolniczej, mogły z tego okresu opłacania składek (składkowego) skorzystać chociaż przy nabyciu najniższej emerytury w innym systemie. W art. 87 ustawodawca uznał za okres składkowy również okres rzeczywistego opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników, a nie okres pracy w gospodarstwie rolnym bez ponoszenia jakichkolwiek kosztów z tytułu składek. Tak więc okres opłacania składek na ubezpieczenie rolnicze (na Fundusz Emerytalny Rolników, Fundusz Ubezpieczenia Społecznego Rolników i ubezpieczenie emerytalno-rentowe rolników) w zakresie nabycia prawa tylko do najniższej emerytury, a więc świadczenia wyjątkowego, bo zapewniającego minimum egzystencji, jest z woli ustawodawcy traktowany tak samo, jak okres opłacania składek na FUS w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. W ocenie Sądu Apelacyjnego jest to rozwiązanie sprawiedliwe, realizujące konstytucyjną zasadę demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej (art 2 Konstytucji RP) i konstytucyjną gwarancję do zabezpieczenia społecznego (art. 67). Reasumując, w odniesieniu do decyzji ustalających wysokość emerytury z dnia 11 grudnia 2018 r. i 9 stycznia 2019r. apelacja była uzasadniona, gdyż odwołująca spełniała przesłanki do nabycia emerytury w wysokości najniższej emerytury w postaci 20 – letniego okresu składkowego oraz nieskładkowego i dlatego na zasadzie art. 386 § 1 k.p.c. Sąd zmienił zaskarżony wyrok oraz poprzedzające go decyzje i orzekł jak w punkcie I wyroku. W pozostałym zakresie oddalił apelację na zasadzie art. 385 k.p.c. jako bezzasadną (punkt II), a o kosztach procesu orzekł na zasadzie art. 100 k.p.c. (punkt III).

Dariusz Płaczek